EVLİYA ÇELEBİ
(İstanbul 1611 - ? 1665'ten sonra) Ünlü gezgin ve Seyahatname yazarı. Yaşamıyla ilgili bilgiler, on ciltlik yapıtından derlenmiştir. Tam ve gerçek adı bilinmemektedir. "Evliya Çelebi" adı, "san"ı olup hocası Evliya Mehmet Efendi'yle bağıntılı olmalıdır. Ailesinin aslen Kütahyalı olduğu¬nu ve fetihten sonra istanbul'da yerleştiğini belirtmektedir. Babası, saray-ı âmire ku¬yumcusu Derviş Mehmet Zıllî Efendi'dir. Dedeleri arasında saydığı Yavuz Er, Fatih Sultan Mehmet'in bayraktarları arasındadır. Ailesinin Bursa'nın Eynebey semtinde de bir evi bulunmaktaydı. Kâzım Baykal, Bursa ve Anıtları adlı yapıtında, günümüze kalmamış bulunan Hacı Yakup Camisi önündeki bir odada bulunan Murat II döneminden kalma bir mezar taşının, Evliya Çelebi'nin dedesine ait olabileceğine değinmiştir. Kâmil Kepecioğlu Bursa Kütüğü'nde, Bursa'nın Veli Şemsettin mahallesinden Sarı Mehmet kızı Amine Hâtun'la evlendiğini, eşinin 1630'da öldüğünü belirtmekteyse de, bunun pek de olanaklı olmadığı anlaşılmaktadır. Kırk yılı aşkın süreyle Osmanlı Devleti'nin hemen hemen her yerini gezmiş, gördüklerini ve anlatılanları oldukça abartılı bir biçimde Seyahatnamesine aktarmıştır. Bu yapıtının, kültür zenginliğimizde özel bir yeri vardır. Saray'a kabul edilmiş ve iyi bir öğrenim görmüştür. Enderunda özel eğitim almış, sesi güzel olduğu için musiki alanında da yetiştirilmiştir. Gezginliğini, 1040 muharrem ayının aşure gecesi (19 Ağustos 1630) gecesi gördüğü bir düşe borçlu olduğunu yazmaktadır. Buna göre, o gece düşünde, Hazreti Muhammedi Yemiş iskelesi yakınındaki Ahî Çelebi Camisi'nde cemaat arasında görür. Büyük heyecanı dolayısıyla elini öperken, "Şefaat Ya Resullallah"diyecek yerde 'Seyahat Ya Resullallah" deyiverir. Peygamber de gülümseyerek, şefaati, seyahati ve ziyareti ona muştular. Yanında bulunan Sa'd b. ebu Vakkas da, gördüklerini yazmasını önerir. Bu düşü yorumlattırdığı Kasımpaşa mevlevîhânesi şeyhi Abdullah Dede'nin, "Sa'd b. ebu Vakkas'ın nasihati üzere iptida bizim İstanbulcağızı tahrir eyle" Önerisiyle önce doğduğu, yaşadığı kenti gezip yazmaya başlar. Soma babasından habersiz Bursa'ya gider ve dönüşünde, onun da iznini alarak kırk yıl sürecek gezginlik yaşamına başlar.
Ölüm yeri ve tarihiyle ilgili kesin bilgiler bulunmayan Evliya Çelebi'nin, Seyahatnâme'sinde X. cildinde yer alan aktarımlardan yola çıkılarak, İkinci Viyana Kuşatmasını gördüğü ve büyük olasılıkla 1684'ten sonra öldüğü sanılmaktadır.
Ünlü Seyahatname, içerikleri aşağıda açıklanan on kitaptan oluşmaktadır:
1. kitap: İstanbul.
2. kitap: Bursa, İzmit, Bartın, Amasra, İnebolu, Sinop, Bafra, Samsun, Giresun ve Trabzon. Ayrıca Gürcistan, Abhazya, Girit seferi vb. bilgiler.
3. kitap: İznik, Eskişehir, Ilgın, Konya, Ulukışla, Payas, İskenderun, Antakya, Hama, Humus, Şam, Yafa, Lut gölü, Remli, Gazze ile başlayıp Kayseri, Sivas, Muş, Arapkir, Harput ve Bingöl. Ayrıca Trakya ve Balkan kentleri tanıtımı.
4. kitap: Diyarbakır, Mardin, Bitlis ve Van ile İran kentleri Rumiye, Tebriz, Hemedan ve Kirmanşah.
5. kitap: İran üzerinden Bağdat, Siirt ve İstanbul'a dönüş yolunda Tokat. Ayrıca Özi, Varna vb. kentlerle Lehistan seferi, Ukrayna, Prut. İstanbul'a dönüşten sonra Mehmet IV ile çıktığı Anadolu gezisi, celâli olayları vb.
6. kitap: Erdel seferi, Sırbistan, Macaristan ve Romanya kentleri.
7. kitap: Kanije, Istolni Belgrad, Belgrad, Viyana, Budin, Tamışvar, Eflak, Boğdan, Kırım, Dağıstan, Kafkasya.
8. kitap: Azak'tan Kefe, Bahçesaray, Kalburun, Akkirman, Babadağı, Hasköy ve Edirne yolu üzerinden İstanbul'a dönüş. Ardından Girit Kandiye'nin fethi, sonra Arnavutluk, Yanya, Tepedelen, Avlonya, Draç, İlbasan, Ohri, Resne, Manastır, İştip vb.
9. kitap: İstanbul'dan Mekke ve Medine'ye yolculuk.
10. kitap: Mısır, Sudan, Habeşistan.
