EYÂLET
Türkçede "idare etme, yürütme" anlamına gelen Arapça "iyâle" sözcüğünden türetilmedir. Osmanlı taşra örgütlenmesinde, bir "beylerbeyi"nin yönetimi altında bulunan en büyük yönetsel birimi tanımlar.
Osmanlı belgelerinde eyâlet sözcüğünün resmen kullanılmaya başlaması XVI. yüzyıl sonlarındadır. Murat III döneminde (salt. 1574-1595), olasılıkla 1591'den sonra, "beylerbeyilik" bir beylerbeyinin yönetim yeri anlamına, eyâlet sözcüğü ise en büyük yönetim birimi karşılığı olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Eyâlet, başlangıçta bir sancakbeyinin yönetiminde "sancak" veya "liva" adı verilen yönetim bilimlerinden oluşuyordu. Beylerbeyi orununun bulunduğu sancağa "paşa sancağı" deniliyordu. Esas olarak 1839'da Tanzimat'ın ilânından sonra yapılan yönetsel düzenlemelerle eyâletler resmen örgütlenmiş oldu. Bu tarihte, merkezi Bursa sancağı olan "Redife-i Hassa-i Eyâlet-i Hudavendigâr" adıyla yeni bir eyâlet oluşturuldu; Kütahya ve Afyonkarahisar bu eyâlete bağlandı. Aynı yıl Bolu ve Karesi (Balıkesir) sancakları da bu yeni eyâlete bağlandı. Bu uygulama 1859'da kısa bir süre, ayrıca 1863 - 1865 yılları arasında bir buçuk yılı aşkın süre "eyâlet mutasarrıflığına dönüştürüldü. Daha sonra Batı'dan esinlenerek bir biri ardınca değişiklikler getirildi. 1864'te "Eyâlet Reform Yasası" ile valilerin sorumluluklarım paylaşan ve "idare meclisi" adı verilen kurumlar oluşturuldu. Eyâletler bölünerek küçültüldü ve vilâyet örgütlenmesine gidildi (Bak. HUDAVENDÎGÂR, SANCAK, LİVA, MUTASARRIF, VİLÂYET).
Hudavendigâr eyâleti valileri
Eyâlet sisteminin uygulanmaya başlandığı 1839'dan, vilâyet örgütlenmesine geçilen 1867 yılına değin Bursa'da görev yapan eyâlet valileri şunlardır (göreve başlayışları hicrî tarihten milâdî tarihe dönüştürülerek verilmiştir):
Dilâver Paşa 1839
Tayyar Paşa 1839
Hacı Mehmet Akif Paşa 1839
Ahmet Fevzi Paşa 1841
Dilâver Paşa (3. Kez) 1844
Salih Paşa 1844
Mustafa Nuri Paşa 1845
Hüseyin Rıza Paşa 1847/48
Sadr-ı estek (eski sadrazam) İzzet Paşa . 1847/48
Sarım İbrahim Paşa 1848/49
Mısırlı Şerif Paşa 1850/51
Vezir Süleyman Refet Paşa 1852
Damat Halil Rifat Paşa 1852
Agâh Abdülaziz Paşa 1853
Sadr-ı esbak Mehmet Emin Paşa 1853
İsmet Paşa (göreve gelmedi) 1853
Veliyüddin Paşa (göreve gelmedi) 1853
Çengelköylü Hamdi Paşa (gelmedi) 1853
Defterdar Ömer Faiz Bey (vekil) 1853
Namık Paşa 1854/55
Vezir Süleyman Refet Paşa (1. kez) 1857/58
Nurettin Paşa 1859/60
Tahir Paşa 1860/61
Nevres Paşa 1860/61
Boşnakzâde Mehmet Paşa 1860/61
Nevres Paşa (2. kez) 1861/62
Tevfik Paşa 1862/63
Hamdi Paşa 1864/65
Tepedelenlizâde İsmail Rahmi Paşa 1864/65
