BURSA (Nüfusun tarihsel gelişimi)
OSMANLI DÖNEMİ
tik sayımlar
Günümüzdeki Bursa İli sınırları içinde¬ki bölgede, nüfusun tarihsel gelişimini sağ¬lıklı olarak izleyebilmek olanaklı değildir. Osmanlı Devleti'nde çağdaş anlamda ilk nüfus sayımı 1321 H. (1903) yılında yaptı¬rılmıştır. Dolayısıyla daha önceki dönem¬lere ilişkin nüfus bilgileri, ancak çeşitli za¬manlarda düzenlenen "tahrir"lerden (ya¬zım) yaklaşık olarak elde edilebilmektedir.
Osmanlı Devleti'nde Fa¬tih Sultan Mehmet (salt. 1451 - 1481) ve Kanuni Sultan Sü¬leyman'ın (salt. 1520-1566) saltanat yıllarında yaptırılan "arazi tahriri" çalışmaları, bir tür gerçi nüfus sayımı niteli¬ğindedir. Ancak bu tahrirle¬rin sonuçlarına ilişkin somut ve ayrıntılı bilgilerden yok¬sun bulunmaktayız. Ahmet I (salt. 1603 - 1617) dönemin¬de, 1Ö08 yılında, nüfus sayı¬mı yapılması için bir ferman çıkarıldığı bilinmektedir. Ne var ki, elimizde bu sayımın sonuçları ile ilgili belgeler de yoktur.
İbrahim döneminde (salt. 1640 - 1648), Kemankeş Kara Mustafa Pa-şa'nın padişaha sunduğu bir lâyihada şöy¬le denilmekteydi:
"Talııir, memleketin yazımı demektir. Gayet lâzımdır. Otuz yılda bir kere tahrir-i memleket kanundur. Ama gayet Müslü¬man ve dindar adamlar tayin olunup, cüm¬le maksuda uygun bir tahrir lâzımdır."
Paşa'nın bu lâyihası gereğince "tahrir-i memleket" yapılıp yapılmadığı bilinmiyor.
Osmanlı'nın yenilikçi padişahlarından Mahmut II (salt. 1808 -1839), tam da Ye¬niçeri ocağının kaldırılması öncesinde, 1826 yılında ülke çapında bir nüfus sayımı ya¬pılmasını istemiş; ancak baş gösteren sa¬vaşlar ve iç karışıklıklar dolayısıyla başarı¬lı sonuçlar alınamamıştır.
1831'den 19l4'e nüfus
Bursa ve çevresinin nüfus durumuyla ilgili en eski kaynak, Bursa muhtesibi (gü¬nümüzdeki belediye başkanı, kent hizmet¬lerini iltizama alan kişi) Hafız Ağa ile orta¬ğı Hüseyin Bey tarafından yaptırılan ve yal-
nızca "vergi yükümlüsü erkek" kişilerin sa¬yıldığı 1831 tarihli tahrirdir (yazım).
Yeterince gerçekçi olduğu konusunda kuşkular bulunan bu sayıma göre, günü¬müzdeki Bursa İli sınırlan içinde kalan böl¬gede yaşayan vergi yükümlüsü erkek sa¬yısı; 37 701'i İslâm, 5 315*1 reâyâ (Rum), 627'si Yahudi ve 2 800'ü Ermeni olmak üze¬re toplam 46 443'tür.
Kaynaklarda yer alan bu ilk nüfus sa¬yımından sonra 1844 ve 1854 yıllarında da sayım girişimlerinde bulunulmuşsa da, ba¬şarılı sonuçlar alınamamıştır.
1870'te çıkarılan İdare-i Umumiye-i Vi¬lâyet nizâmnâmesi ile birtakım yenilikler getirilmiş; nizâmnâmenin 31. maddesine göre, emlâk ve nüfus memurları, "dahil-i vilâyette umum emlâk ve arazinin (...) Ve umum nüfusa ait kuyudan [kayıtların] cem ü tedvininden [toplanması ve derlenmesin¬den] ve nüfus-u umumiyece mevlid [do¬ğumlar] ve vefeyât [ölümler] ve nakliyata dair olan vukuat kuyudunun idaresi'hden sorumlu tutulmuşlardır. Bu nizâmnâmeye göre yapılan ve yine yalnızca vergi yüküm-lüsü erkek kişilerin değerlendirildiği sayım sonuçlan 1287 II. (1870) ve 1292 H. (1875) salnamelerinde yer almaktadır.
Ne var ki bu iki nüfus sayımında ne gi¬bi yöntemlerin uygulandığı belirleneme¬miştir. İlgi çekici olan, 1875 sayımı sonu¬cunun, 1870 sayımı sonucundan düşük çık¬masıdır. Bu nüfus azalmasının nedenleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, ilk ve ikinci sayımda uygulanan yöntemlerin fark¬lılığı ve uygun sayım koşullarının sağlana¬mamış bulunması böyle sonuç alınmasın¬da etkin olabilir.
1878'de Sicill-i Nüfus Nizâmnâmesi çı¬karıldı ve vilâyet (il) merkezlerinde birer "nüfus müdürlüğü" kuruldu.
1301 H. (1884) yılında yapılan sayım¬da, Bursa'nın merkezi olduğu Hudavendi-gâr Vilâyeti'nin nüfusu 1 438 286, yüzöl¬çümü de 81 875 kilometrekare olarak be¬lirlenmiştir —o dönemde Balıkesir, Kütah¬ya ve Bilecik sancakları Hudavendigâr Vi-lâyeti'ne bağlıdır-. İlgili tablodan anlaşıla¬cağı üzere, kadın nüfus, erkek nüfustan da¬ha azdır. Sonraki yıllarda yapılan sayımlar¬da da rastlanan bu durum, kadınların sa¬yımında karşılaşılan güçlüklerden kaynak¬lanmış olabilir.
Bu tarihten sonra sayımların düzenli bir biçimde hesaplandığı anlaşılmaktadır. Ör¬neğin Bursa sancağının -yaklaşık günü¬müzdeki Bursa İli, ancak İnegöl ve Yeni¬şehir yok- nüfusu, 1884'te 254 391 ve 1892'de 309 300 olarak saptanmıştır.
BURSA
ANSİKLOPEDİSİ
1892 sayımında biraz daha ileriye gidil¬miş, ilk olarak sancak merkezi Bursa mer¬kez ilçesinin kent ve kır nüfusu ayrı sayıl¬mıştır. Tabloda görüleceği gibi bu sayım¬da kent nüfusu 65 665, kır nüfusu 65 014 olup, kent ve kır nüfusları birbiriyle den¬geli görünmektedir. Oysa sanayileşmenin büyük ivme kazandığı dönemde -örneğin 1997'de-, merkez kent ve bağlı köy nüfus¬ları arasında baş döndürücü bîr uçurum or¬taya çıkmıştır:
Nitekim üç merkez ilçenin (Osmanga-zi, Yıldırım ve Nilüfer ) nüfusu 1 054 769
iken, bu üç merkez ilçeye bağlı köy nüfu¬su ise ancak 67 284'tür.
1902'de ise nüfus 356 815 olarak sap¬tanmıştır. 1324 H. tarihli Hudavendigâr Vi¬lâyeti Salnamesi" nde Mali 1321 (1905) tari-hinde tamamlanmış olan nüfus sayımına ait bir çizelge verilmektedir. Bu çizelgede günümüzdeki Bursa tli sınırları içinde bu¬lunan ilçelerin nüfusu ve kilometrekareye düşen kişi sayıları -o zamanlar Bilecik san¬cağına bağlı İnegöl ve Yenişehir de içinde olmak üzere- şöyledir:
İLÇE ADI NÜFUS YOĞUNLUK
Bursa 127 653 25.43
Mudanya 24 115 103.72
Gemlik 25 041 40.65
Pazarköy
(Orhangazi) 33 397 48.57
Kirmastı
(M. K. Paşa) 56 116 28.58
Mihalıç
(Karacabey) 35 239 14.85
Atranos
(Orhaneli) 45 704 9.90
İnegöl 60 383 30.19
Yenişehir 45 306 34.85
Bir yıl sonra yayımlanan 1325 H. (1907) tarihli Hudavendigâr Vilâyeti Salname¬si1 nde, vilâyet sınırları içindeki tüm yerle¬şim yerlerinin hane (ev) sayısını gösterir bir çizelge verilmiştir. Bu çizelgeye göre günümüzdeki Bursa lli'ne bağlı ilçe mer¬kezlerindeki hane (ev) sayıları şöyledir:
YERLEŞİM YERİ HANE S
Bursa 10 468
Beyce (Orhaneli) 215
Çardı (Harmancık) 212
Gemlik 1 077
İnegöl 2 111
İznik 451
Kebir Susığırlık (Gürsu) 371
Keleş 146
Kestel 38
Kirmastı (M.K.Paşa) 3 317
Mihalıç (Karacabey) 2 536
Mudanya 932
Orhan-ı kebir (Büyükorhan) 163
Pazarköy (Orhangazi) 432
Yenişehir 1 008
Osmanlı döneminde son nüfus hesap¬laması 19l4'te yapılmıştır. Bu sayıma göre, Bursa ve Ertuğrul (Bilecik) sancaklarından oluşmakta olan Hudavendigâr Vilâyeti'nde yaklaşık olarak 475 000 Müslüman, 75 000 Rum, 59 000 Ermeni, 5 000 de Yahudi ya-şamaktaydı. 1915'te Ermenilerin ülke ge¬nelinde ayaklanma girişiminde bulunma¬ları üzerine, bu azınlık Bursa bölgesinde de sürgüne gönderilmiş; ancak 30 Ekim 1918'de Mondros ateşkesinin imzalanma¬sından sonra geriye dönmüşlerdir.
Birinci Dünya Savaşı'na girilirken, İs-
tanbul'dan sonraki büyük Osmanlı kentle¬ri nüfuslarına göre şöyle sıralanmaktaydı:
İZMİR 198 000
BURSA 76 000
ADANA 64 000
KAYSERİ 49 000
KONYA 44 000
SİVAS 43 000
ANTEP 43 000
ANKARA 27 000
KÜTAHYA 22 000
SAMSUN 20 000
ESKİŞEHİR 19 000
Yabancı gezginlerin saptamaları Cuinet'ye göre, XLX. yüzyılın sonların¬da Rursa'nın kent nüfusu 76 303 idi. Bu¬nun 58 902'si Müslüman, 8 444'ü Ermeni, 5 158'i Rum, 2 548'i Yajuıdi, 1 251'i de ya¬bancı uyruklulardı.
Cuinet, Müslüman nüfusun çoğunluğu¬nun Türkmenlerden, Selçuklu ve Osman¬lı Türklerinden, küçük bir bölümünün de Yunan kökenli olup fetihten soma Müslü¬manlığı benimseyenlerden oluştuğunu be¬lirtmekteydi. Müslümanlardan sonra en ka¬labalık grup Ortodoks Rumlardı. Bu dö¬nemde Bursa'da yaşamakta olan Ermeni¬ler, Safevîlerin kıyımından kaçarak İran'dan göç etmiş Ermenilerin soyundan gelmek¬te idiler. Bursa ve özellikle Mihalıç'ta (Ka¬racabey) bulunan Bulgarlar, 1878 savaşın¬dan sonra Bulgar Prensliği tarafından sü¬rülen Pomaklardı. Yahudiler ise, daha Ka¬nuni Sultan Süleyman döneminde ispan¬ya'dan sürülen veya Engizisyon'un baskı¬larından kaçarak Osmanlı Devleti'ne sığı¬nan İspanyol Yahudilerinin soyundan gel-
mekte idiler.
Cuinet'den bir süre sonra Bursa ile il¬gili anılarını yayımlayan Philipson ve on¬dan aktarmalar yapan Banse'ye göre ise, Bursa'nın nüfusu, üçte ikisi Müslüman ol¬mak üzere 90 000 dolayında idi.
Göçler
Osmanlı Devleti'nin kuruluş ve yükse¬liş dönemlerinde Bursa, ekonomideki hız¬lı gelişmesi ve güven ortamı dolayısıyla, doğu bölgelerinden gelen Türk veya Müs¬lüman ya da başka dinlerden kişilerin gö¬çe ve yerleşmeye özendikleri bir merkez olmuştur. Bu dönemde yabancı tüccar ve işadamları da Bursa'da yerleşerek iş kur¬muş, giderek İevanten" aileler oluşturmuş¬lardır. Devlet kimi zaman da, Yunanistan ve Balkanlar'da sorun yaratan gmpları Ana¬dolu'da
ve o arada Bursa çevresinde iskâ¬na zorlamıştır.
Öte yandan, Osmanlı Devleti'nin geri¬leme ve çöküş sürecinde de Bursa göç alan merkez özelliğini korumuştur. Devletin Av-rupa ve Kafkasya'daki topraklarını her yi¬tirişinde, o topraklarda yaşamakta olan Türk ve ayrı kökenden olmakla birlikte Müslüman yurttaşlardan önemli bölümü Bursa bölgesine göçerek yerleşmişlerdir. Devlet de, göç edenleri Bursa çevresinde yerleşmeye özendirmiştir.
Osmanlı'nın imzalamak zorunda kal¬dığı Karlofça (1699), Pasarofça (1718) ve Küçükkaynarca (1774) barış antlaşmaların¬dan soma, Kırım, Kuzey Kafkasya, Azer¬baycan ve Avrupa topraklarından geriye göç olayları başlamıştır.
Bunu 1829'da Yunanistan'ın bağımsız¬lığını kazanmasının ardından Yunanis-tandan; 1853-1856'daki Kırım savaşını iz¬leyen dönemde Kırım'dan göçe zorlanan Türklerle, Çerkesler ve Nogaylar izlediler.
1877 - 1878 Osmanlı - Rus Savaşından sonra Balkanlar'dan ve Kafkasya'dan; 1912'deki Balkan bozgununun ardından da Bulgaristan ve Yunanistan'la Yugoslav¬ya'dan toplu halde göçler oldu. Bu göç¬menlerin önemlice bir bölümü Bursa çev¬resinde yerleştirildi.
Kafkasya kökenli Çerkezler Karacabey - Mustafakemalpaşa - Bandırma yöresin¬de, Gürcü kökenliler ve Artvinli göçmen¬ler il çapında yüksek kesimlerde ve Bursa merkezinde, Balkan göçmenleri de ova köylerinde ve kent/kasaba merkezlerinde yerleştirilerek yeni köyler ve mahalleler oluşaırdular.
Böylece Bursa ve çevresi, Osmanlı Dev-leti'nin gerileme ve çöküş sürecinde, yiti¬rilen topraklardan göç etmek zorunda ka¬lan Müslüman Osmanlı yurttaşlarının yeni vatanı oldu.
Dr. Nesim Şeker Bursa Defterinin Mart 1999 tarihli 1. sayısında yer alan "Türk-Yu¬nan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa" başlıklı yazısında, Osmanlı dönemindeki dış göç konusunda şu genel bilgiyi ver¬mektedir:
''Bursa sancağı, özellikle '93 Harbinden [1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı] sonra Bal¬kanlar'dan ve Kafkaslar'dan yoğun bir göç akınına manız kalmıştır. Söz konusu harp¬ten hemen sonra hazırlanmış 1303 (1887) tarihli salnameden Bursa'ya yaklaşık 64,000 kişinin geldiğini öğreniyonız. Bunların ço¬ğu Rumeli'den, Batum'dan vb. yerlerden gelmişlerdir. Bunlar için yeni yerleşim bi-rimleri; köyler ve mahalleler kurulmuştu . 1903-1904 yılı içinde Kırım, Kafkasya ve Balkanlardan gelen göçmenlerin önemli bir kısmı Hudavendigâr Vilâyeti sınırları içinde teşkil edilen köylere yerleştirilmiş¬tir. Bursa özelinde, bu sürecin son halka-
sı mübadele olmuştur."
Kemal Ari'nin Büyük Mübadele (Tür¬kiye'ye Zonmlu Göç [1923-19251) adlı ya¬pıtında da, resmi verilere göre Bursa İli'ne 32 075 mübadele göçmeni geldiğini belirt¬mektedir. Ancak gelenlerin bu sayının çok üstünde olduğu, ayrıca ülke içinde yer de¬ğiştirmeler dolayısıyla Bursa'nın resmi ve¬rilerde belirtilenden daha fazla mübadele göçmeni çektiği bir gerçektir.
Cumhuriyet döneminde Bursa ve çev¬resine gelen göçlerin dökümü, 1994 yılın¬da Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) Bur¬sa 11 Örgütü'nün İç ve Dış Göçler Komis-yonu'nea hazırlanan "GöçmenRaporunda şöyle verilmektedir:
1923-1939 arası 60.000
1939-1951 arası 70.000
1968-1992 arası 120.000
Nüfusun demografik özellikleri
Osmanlı dönemi boyunca, zaman za¬man oranlarda değişmeler olmakla birlik¬te Bursa'nın merkez olduğu ve sonradan Hudavendigâr Vilayeti merkez sancağı ola¬cak olan bölgede türdeş bir toplumsal ya¬pı bulunmaktaydı. Çoğunluğun Müslüman-Türk olmasına karşılık, önemli oranda Or-todoks-Rum, Gregoryen veya Katolik Er¬meni ve Yahudi azınlıklar da vardı. Bu grupların miktarları, ekli nüfus çizelgele¬rinde gösterilmiştir.
Rumlar, genellikle Bursa merkezinde Hisar, Balıkpazarı, Demirkapı, Ulucami çev¬resi, Maksem, Azepbey, Kuruçeşme, Kaya-başı, Yahşibey vb. semtlerinde; ayrıca Gem¬lik, Mudanya, Mihalıç (Karacabey), Kumaş¬tı (Mustafakemalpaşa) vb. yerlerde yoğun bulunmaktaydılar.
Ermeniler, Pazarköy (Orhangazi) do¬laylarında Cedid (Yeniköy), Gürle-gayri-müslim, Sölöz-gayrimüslim, İnegöl'e bağlı Cenah, Cedid (Yenice) vb. yerlerde yoğun¬laşmışlardı.
Yahudilerin ise, Roma'nın eline geçtiği tarihten beri Prusa'da yaşamakta oldukla¬rı, ancak 1492'de İspanya'dan sürülenler¬den bir bölümünün de Bursa'da yerleşti¬rildikleri bilinmektedir (Bak. YAHUDİLER).
1324 H. (1906) tarihli Hudavendigâr Vi¬lâyeti Salnamesinde, XX yüzyıl başların¬da bölgedeki nüfusun etnografik yapısı "Vi-lâyetin Nüfus ve Ahvâl-i Etnografyası" baş¬lığı altında şöyle verilmekte idi (sadeleşti-rerek ve özetleyerek):
"Soyu sopu temiz Osmanlı ümmetinin asıl öğesi olan Türkler, öteki Türk kabile¬leri gibi asıl olarak Moğol ırkına bağlı ise¬ler de, beyaz ırktan kavimlerle karışarak ve yerleştikleri iklimin etkileriyle ^izlerin¬deki Moğol ırkına ait belirtiler tümüyle yok olarak, beyaz ırk kavimleri arasına katıl¬mışlardır.
Türk dilinin aslı Moğol ırkına mahsus Turan dillerinden sayıldığından, etnograf¬ya bilginleri Osmanlıları dilleri bakımından Turan kavimlerinden, yüzleri bakımından da Karkas ırklarından sayıyorlar. Gerçi Türk dili asıl yapısı bakımından Turan dil-lerinden ise de, on yüzyıla yakın bir süre¬den beri, değişik ırkların ve kavimlerin or¬taklaşa oturdukları yerlerde bulunmaları nedeniyle, o kavimlerle karışmaların sonu¬cu olarak kendi uygarlıkları ve özellikle¬riyle değiş-tokuş ettikleri sözcükler, deyim¬ler, düşünce ve duygularla, Türkçenin "Os¬manlı" adıyla anılan bölümünü, beyaz ırk kavimlerinin en mükemmel dilleri derece¬sin e yükseltin işlerdir.
Türklerin küçük bir kısmı vilâyette he¬nüz göçebe halinde olup, mevsimlerine gö¬re kimi zaman güneş ışınlarının ulaşama¬dığı ormanlarla örtülü serin yaylalarda, ki¬mi zaman da soğuk rüzgârlardan korun¬muş ovalarda çadır kurarak ve sanki mev¬simin şiddetine karşı baharı araştıran bir tavır içinde günlerini geçirirler. Bu aşiret¬lerin en tanınmışı, Eıtuğnıl sancağında "tahtacı" olarak yaşayan Karakeçili aşiretidir. Söz konusu aşiretler, temiz Türk kavminin üstün nitelik ve özelliklerini taşımakla bir¬likte, ilkel saflıklarını ve eski gelenekleri¬ni korumuşlardır.
Vilâyette oturan Hıristiyanların sayısı genel nüfusa oranla yedide bir dolayında olup, bunlar da Rum-Ortodoks, Ermeni-Gregoıyen/Katolik/Protestan, bazı Bulgar soyamdan olanlarla az sayıdaki yabancılar¬dır.
Rumlar vilâyetin hemen her yerinde oturmakta iseler de, çoğunlukla Bursa ve Karesi [Balıkesir] sancaklarmdadırlar. Bun¬ların, öteki padişah vilâyetlerinde bulunan Rumlardan hiçbir farkları olmayıp, aynı dil aksanı ile konuşmakta, aynı gelenekleri ve
ahlâkı sürdüımekte iseler de, bir bölümü Rumcayı bilmediklerinden Türkçe konuş¬maktadırlar.
Ermeniler de gerek Gregoıyen, gerek Katolik, gerek Protestan olsunlar, ülkede-ki öteki soydaşlarından etnografik açıdan hiçbir fark göstermezler. Ancak bunlar ara¬sında da Türkçe konuşanların sayısı çok¬tur. Ermeniler çoğunlukla Bursa, Pazarköy [Orhangazi] \'e Gemlik kazalarıyla, öteki ipekçilik ve ticaret merkezleri olan kasa¬balarda oturmaktadırlar.
Vilâyetteki Bulgarların sayıları pek az olup bunlar da Bursa ve Karesi sancakla¬rında bulunmakta ve çoğunlukla tarım ve arabacılıkla meşgul olmaktadırlar. Bulgar¬lar da, öteki soydaşları gibi Tatar akından¬dırlar.
Vilâyet sınırları içindeki yabancılara gelince. Bunların da sayıları pek az olup, çeşitli devletlerin uyruklarıdırlar. Çoğun¬luğu ipekçilik ve ticaretle meşguldür. Bir bölümü de Katolik ve Protestan misyoner¬lerdir.
Sami ırkından sayılan Museviler, padi¬şahın öteki mülklerindeki dindaşları gibi, Beşinci Katolik Ferdinand zamanında İs-panya'dan kovulan (...) ve Osmanlı Dev¬leti'ne sığman Yahudioğullarındandır. Bur-sa'da oturan bölümü çok kanaatkar ve ça¬lışkan olup sen'et ilminin yalnız alışverişe dönük bölümleriyle, yani sarraflık, ticaret ve dellallık gibi sanayi ile uğraşırlar.
Yukarıda türleri kısaca belirtilen nüfus¬tan başka, vilâyette Kiptiler de vardır. Bun¬ların çoğunluğu göçer olup, önemsiz ba¬zı işlerle uğraşırlar. Halk arasında adlan "Çingene"dir. Bilindiği üzere Kıpti adı yal¬nızca Mısır'ın eski halkına verilen addır. Ülkemizde bu adla anılanlar ise, asıl ola¬rak Hindistan kökenlidirler; bunlar, bu ta¬raflara göç ederlerken, Mısır'dan geçmiş olduklarından, ora halkı oldukları sanılmış ve kendilerine bu nedenle Kıpti adı veril¬miştir."
Bu metin, bir genel değerlendirme ol¬makla birlikte, Osmanlı'nın ülke toprakla¬rında yaşayan halk kesimlerine bakış açı¬sını ortaya koyması bakımından da önem¬lidir.
Salnamede, bu genel değerlendirmenin sonunda, o zamanki Hudavendigâr Vilâye¬ti sınırları içinde bulunan (Bursa, Balıke¬sir, Kütahya, Bilecik sancakları) bölgede yaşayan değişik etnik grupların yüzde ola¬rak oranı şöyle verilmektedir:
Müslümanlar 84.54
Rumlar 9-84
Ermeniler 4.66
Katolikler 0.13
Protestanlar 0.08
Bulgarlar 0.29
Kazaklar 0.09
Museviler 0.25
Kiptiler 0.09
Yabancılar 0.03
1324 H. (1906) tarihli Hudavendigâr Vi-
lâyeti Salnâmesfnde, yaklaşık olarak gü¬nümüzdeki Bursa İli sınırları içinde kalan ilçelerin yüzölçümleri ve nüfusları şöyle verilmiştir:
İLÇE ADI YÜZÖLÇÜMÜ NÜFUSU
Bursa 2.625 km2 137.653
Atranos
(Orhaneli) 4.615 km2 45.704
Gemlik 625 km2 25.041
İnegöl * 2.000 km2 60.383
Kirmastı
(MKP) 2.000 km2 56.116
Mihalıç
(Karacabey) 2 372 km2 35.239
Mudanya 232 km2 24.115
Pazarköy
(Orhangazi) 687 km2 33-397
Yenişehir * 1.700 km2 45.306
TOPLAM 16.857 km2 462.304
(*) İnegöl ve Yenişehir, o dönemde Er-tuğrul (Bilecik) Sancağı'na bağlıdır.
CUMHURİYET DÖNEMİ
11 genelinde nüfus
Bursa, nüfus varlığı bakımından Türki¬ye'nin önde gelen illeri arasında yer almak¬tadır. Toplam il nüfusu, 1927 yılı içinde ya¬pılan ilk nüfus sayımında Türkiye nüfusu¬nun binde 29.4'ünü (yaklaşık yüzde 3) oluş¬tururken; bu oran 1950'de binde 26'ya, 1960'ta binde 25'e gerilemiştir. 1965 nüfus sayımında Bursa'nın Türkiye nüfusu için¬deki payı binde 27'ye yükselmişse de, 1980'de yeniden gerileyerek binde 25.65'e düşmüş; daha sonra 1990'da binde 28.39'a, 1997'de de binde 31.09'a yükselmiştir.
1997 yılında yapılan "nüfus tespiti"ne göre, Bursa il nüfusu bakımından Türki¬ye'nin beşinci büyük ili, kent nüfusu bakı¬mından da dördüncü büyük kentidir. 2000 yılı sayımında da durum değişmemiştir. 1997 tespitine göre Türkiye'nin nüfusları bakımından en büyük beş ili sıralaması ve bunların nüfusları şöyledir:
İLLER NÜFUS
istanbul 9.061.096
Ankara 3-627.098
İzmir 3-076.928
Konya 1.937.814
Bursa 1.905-990
2000 sayımı sonuçları ise şöyledir:
İLLER ' NÜFUS
İstanbul 10.021.098
Ankara 4.018.278
İzmir 3.378.583
Konya 2.320.721
Bursa 2.119-790
1997 nüfus tespitine göre, yıllık nüfus artış hızları bakımmdan ilk beş sırayı alan iller de şunlardır:
İLLER ARTIŞ HIZI
Şanlıurfa 38.70 (binde)
Kocaeli 34.67
İstanbul 32.93
İçel (Mersin) 25.41
Bursa 25.34
1927'den 2000'e değin yapılan on dört nüfus sayımı sonuçlarına göre Türkiye ve Bursa İli nüfusunun gelişimi şöyledir:
YILLAR BURSA TÜRKİYE
1927 399.942 13.648.270
1935 442.760 16.158.018
1940 461.648 17.820.950
1945 491.899 18.790.174
1950 545.919 20.947.188
1955 598.898 24.064.763
1960 693.894 27.757.820
1965 755.504 31.391.421
1970 847.884 35.605.176
1975 961.639 40.347.719
1980 1.148.791 44.736.957
1985 1.324.015 50.664.458
1990 1.603.137 56.473.035
1997 1.946.327 62.610.252
2000 2.119.144 71.207.396*
(*) 2000 yılı sayım sonuçlan tartışmalıdır.
Bursa, kilometrekareye düşen nüfus (yoğunluk) bakımından da Türkiye'nin en kalabalık illeri arasında yer almaktadır. Cumhuriyet dönemindeki ilk nüfus sayı¬mından 1997'ye değin, Türkiye genelinde ve Bursa İli'nde saptanan nüfus yoğunluk¬ları aşağıdadır':
YILLAR TÜRKİYE BURSA
1927 18 30.(?)
1935 21 33.(?)
1940 23 41.80
1945 M 44.54
1950 27 49.43
1955 31 54.23
1960 36 62.83
1965 41 68.41
1970 45 76.78
1975 52 87.08
1980 58 104.00
1985 65 120.00
1990 73 145.00
1997 80 173.00
Yukarıdaki çizelgede de görüldüğü gi¬bi, Bursa İli nüfus yoğunluğu bakımından, 1980'den itibaren Türkiye nüfus yoğunlu¬ğunun iki katını geçmiş bulunmaktadır.
Büyüme indeksi
Yukarıda sıralanan verilere göre, Tür¬kiye'nin ve Bursa İli'nin onar yıllık nüfus gelişim indeksleri şöyle olmaktadır:
A- 1927 YILI 100 KABUL EDİLEREK
YILLAR TÜRKİYE BURSA
1927 100 100
1950 153.47 136.50
1960 203.37 173.50
1970 260.87 212.00
1980 327.78 287.24
1990 413.78 400.84
1997 458.75 486.65
B- 1950 YILI 100 KABUL EDİLEREK
YILLAR TÜRKİYE BURSA
1950 100 100
1960 132.51 127.10
1970 169.97 155.31
1980 213.57 210.37
1990 269.60 293.66
1997 298.90 356.52
C- 1970 YILI 100 KABUL EDİLEREK
YILLAR TÜRKİYE BURSA
1970 100 100
1980 125.64 135.45
1990 158.61 189.03
1997 175.85 229.48
Görüldüğü gibi Bursa İli'nin büyüme indeksi 1980 yılma gelinceye değin Türki¬ye genelinin gerisinde iken, 1990 ve 1997 sayım sonuçlarına göre Türkiye genelinde¬ki gelişmenin oldukça üzerine çıkmış bu¬lunmaktadır. İndeksin farklılaşması, Bursa lli'ne sanayileşme dolayısıyla iç göçlerin yanında 1990'ların başlarında Bulgaris¬tan'dan yönelen dış göçün etkisi bulun¬maktadır.
Yıllık nüfus artış hızı
Öte yandan Türkiye genelinde ve Bur¬sa İli'nde 1935'ten bu yana beş yıllık ara¬lıklarla belirlenen yıllık nüfus artış hızları -binde olarak- şöyledir:
YILLAR TÜRKİYE BURSA
1935-1940 20.58 8.53
1940-1945 10.87 13.11
1945-1950 22.96 21.96
1950-1955 29.77 19.41
1955-1960 30,69 31.72
1960-1965 26.18 17.76
1965-1970 26.85 24.46
1970-1975 26.64 26.83
1975-1980 21.76 38.51
1980-1985 26.50 30.51
1985-1990 22.93 42.16
1990-1997 15.52 42.81
Yukarıdaki çizelgeden anlaşılacağı üze¬re, 1955-1960 dönemi dışında, 1970 yılına gelinceye değin, Bursa Ili'ndeki yıllık or¬talama nüfus artış hızı Türkiye genelinin gerisindedir. Ancak bu tarihten başlayarak Bursa İli artış hızı Türkiye genelini geçmiş, 1975-1980 döneminden itibaren giderek
daha da arayı açarak yükselmiştir. 1985'ten sonra Türkiye ölçeğinde duralayan ve ge¬rilemeye başlayan ortalama yıllık artışa kar¬şın, Bursa İli'nde yükselme artarak sürmek¬tedir.
Bu gelişmede, yukarıda da değinildiği gibi, hızlı sanayileşme dolayısıyla iç göç¬ler ve dış göçler etkin olmaktadır.
Cumhuriyet döneminde göçler Dış göçler: Bursa İli, Cumhuriyet döne¬minin başlangıcından itibaren dış göçler için çekim merkezi olmuştur. Dr. Nesim Şe¬ker, bu dönemde Bursa lli'ne dış ülkeler¬den "mübadele" anlaşması uyarınca göç ederek gelenlerle ilgili şu bilgileri veriyor:
"Mübadelekapsamında Bursa'ya gelen göçmenlerin kitle olarak, ilk defa Aralık 1923'te geldiğini yazmıştık. 1921 yılından 1929 yılma kadar Bursa'ya mübadil göç¬men olarak 34 523 kişi gelmiştir. Bunların yıllara göre dağılımı şöyledir:
YILLAR GÖÇMEN SAYISI
1921 310
1922 231
1923 6.701
1924 22.636
1925 2.738
1926 827
1927 705
1928 305
1929 70
GENEL TOPLAM 34.523
Bursa'ya gelen ve iskan edilen müba¬dil göçmenlerin toplam sayısında , az da olsa, farklı rakamlar vardır. Kentbilimci Ce-vat Geray, Toprak ve İskân Genel Müdür¬lüğü arşivindeki dosyalardan derlediği ra¬kamlara göre, Bursa'ya 1924-1933 yılları arasında gelen mübadil göçmenlerin sayı¬sını 31 658 olarak vermektedir..
1927 tarihli Bursa Vilayet Salnamesi'ne göre ise bu rakam 33 215'tir. Buna göre, 14 117 kişi Bursa merkezine ve merkeze bağlı köylere, geri kalan 19 098 kişi ise Or¬hangazi, Mustafakemalpaşa, Mudanya, Ka¬racabey,Gemlik ve bunlara bağlı köylere iskân edilmişlerdir. Bu sayı, gayri mübadil olan göçmenler, mülteciler ve harikzede-lerle [yangın felâketine uğramış olanlar] bir¬likte toplam 40 708'i bulmaktadır. Böyle¬ce, Bursa 'ya, ulusal bağımsızlık mücadele¬si ve sonrasmda mübadil göçmen olarak, verilen farklı rakamlara rağmen, yaklaşık 34 000 kişinin geldiği anlaşılmaktadır. An¬cak, Bursa 'ya gelen göçmenler bu sayıyla sınırlı değildir. Nüfus Mübadelesi Anlaşma¬sı Birinci Balkan Savaşının başlangıç tari¬hi olan 18 Ekim 1912 tarihinden soma göç etmiş Rumlar ve Müslümanları da kapsı¬yordu^. Balkan Savaşlarından sonra Bur¬sa'ya gelen göçmen sayısı ise 81.265'tir. Bunlar, şehir dahilinde aşağıdaki şekilde
iskan edilmişlerdir.
Bursa merkez 56.456
Mudanya 8.234
Karacabey 7.800
Orhangazi 5.500
M. Kemalpaşa 5-500
TOPLAM 81.265"
Bursa İli, 1950'lerin başlarıyla 1960'la-nn sonlan ve 1970'lerin başlarında; son ola¬rak da 1989'dan itibaren, başta Bulgaristan olmak üzere Balkanlar'dan göç etmek zo-runda kalan Müslüman Türklerin en faz¬la tercih ettikleri bölge olmuştur.
Örneğin 1951 göçünde gelenlerin sayı¬sı yaklaşık 154 000'i bulurken, 1968'de bu sayı 115 000 dolaylarındadır. 1989'daki zo-runlu göç sırasında gelenlerin kesin sayısı saptanamamakla birlikte, 200 000'i aştığı sanılmaktadır.
1923'ten bu yana Bulgaristan'dan Tür¬kiye'ye gelen göçmen sayılarıyla ilgili bir başka değerlendirme ise şöyledir:
YILLAR GÖÇ EDENLER
Türkiye'ye Bursa'ya
1923-1939 198 688 60.000
1939-1951 271 000 70.000
1968-1992 284 000 120.000
Turist olarak gelip kalan 70.000
1989'dan itibaren Bulgaristan'da Todor Jivkov yönetiminin baskıları ve öteki Bal¬kan ülkelerinde ortaya çıkan savaşlar so-nucunda Bursa'ya yeni toplu göçler gerçek¬leşmiştir. Bursa İli Nüfus ve Vatandaşlık İş¬leri Müdürlüğü verilerine göre 1990-2000 yılları arasında Balkanlar'dan göç ederek Bursa'da yerleşen ve vatandaşlık başvuru¬su kabul edilenlerin sayıları da şöyledir:
YILLAR GÖÇ EDENLER
1990 883
1991 45.281
1992 16.342
1993 3.955
1994 1.822
1995 592
1996 618
1997 5.378
1998 1.740
1999 110
2000 242
TOPLAM 76.963
Çizelgede belirtilen toplam 76 963 göçmenden 74 134'ü Bulgaristan'dan, 507'si Yunanistan'dan, 1 978'i eski Yugoslavya'dan ve 344'ü de değişik yerlerden gelmiş bulunmaktaydılar.
1990-2000 döneminde Bursa İli Nüfus Müdürlüğü'ne başvuruda bulunmuş 24 483 göçmenin vatandaşlığa geçiş işlemleri ise devam etmektedir (2001).
İç göçler: Öte yandan Bursa merkezinde bir Organize Sanayi Bölgesi'nin (b. bak.) kurulması ve 1960'ların başlangıcından itibaren hızlı bir sanayileşme sürecine girilmesiyle, Bursa il merkezi özellikle Doğu, Güneydoğu Anadolu ile Karadeniz bölgelerinden yoğun iç göç almıştır.
Sanayideki hızlı gelişme, 1980'den sonraki dönemde özellikle Bursa kent merkezinde bir nüfus patlamasına ve sağlıksız yapılaşmaya yol açmıştır. Başta Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi olmak üzere, kentin ve yakın yerleşmelerin çevresinde başlangıçta imara aykırı olarak kurulan sanayiler, zaman içinde yeni sanayi bölgelerinin ve bu sanayi bölgeleri çevresinde de yeni yerleşim yerlerinin oluşmasına neden olmuştur.
Osmanlı döneminden bu yana süregelmekte olan dış ve iç göçler sonucu Bursa îli'nin demografik yapısında önemli değişiklikler olmuştur. 1997 yılı nüfus tespitine göre, il çapında nüfusun doğum yerlerine göre dağılımı şöyledir:
DOĞUM YERİ ORANI
Yerli % 19
Yurtdışından gelenler % 34
Doğu-Güneydoğu kökenliler % 13
Kafkasya kökenliler % 18
Karadenizliler % 9
Diğer % 7
Nüfusun kent-kır bileşimi
Bursa İli, Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımından bu yana, kentsel nüfusu bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde bir gelişme göstermektedir. Ayrıca özellikle sanayileşmenin yoğunlaşmasıyla birlikte, kentsel nüfusun toplam nüfus içindeki payı da sürekli artmıştır. Bu artış 1970'ten sonra önemli bir ivme kazanmış bulunmaktadır.
1970li yılların ikinci yarısından itibaren, Bursa kenti başta olmak üzere Orhangazi, Gemlik ve inegöl ilçe merkezlerinde sanayi sektörü sosyoekonomik yapılanmada belirleyici rol oynamıştır. Bu gelişme yoğun işgücü talebini doğurmuş, dolayısıyla bu merkezlerde kentleşme hızı sürekli olarak artmıştır.
1927'de kentsel nüfusun toplam nüfus içindeki payı caizde 28.60 düzeyinde iken, 1950'de yüzde 32.79'a, 1960'ta yüzde 37.81'e, 1970'te yüzde 49.14'e, 1980'de yüzde 59-14'e yükselmiştir.
Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı, 1990 sayımında yüzde 72.22, yedi yıl sonraki 1997 sayımında ise yüzde 75.96 olarak belirlenmiştir.
II çapında 1980 sayımından başlayarak kırsal nüfus artışında bir duraklama, hatta bir gerileme gözlenmektedir. Harmancık, Büyükorhan, Orhaneli, Keleş gibi sanayileşememiş ve tarımsal bakımdan yeterli olmayan ilçelerde, bu duııım özellikle 1990 ve 1997 sayımlarında belirgin bir nitelik kazanmış bulunmaktadır (Bak. TABLO).
Merkez ve ilçelerde nüfusun gelişimi
Bursa: Bursa merkez ilçesinin toplam nüfusu 1927 sayımında 127 139 iken, 1950'de yüzde 44.52'lik bir artışla 183 745'e yükselmiştir. Aynı dönemde Bursa kent nüfusu yüzde 68.93'lük artışla 61 451'den 103 812'ye çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyle olmuştur:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 45.25'lik artışla 266 884'e, kent nüfusu yüzde 48.24'lük artışla 153 886'ya...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 42.19'luk artışla 379 484'e, kent nüfusu yüzde 79.32'lik artışla 275 953'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 60.01'lik artışla 607 221'e, kent nüfusu yüzde 76.70'lik artışla 487 604'e...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus (Nilüfer, Osmangazi, Yıldırım, Gürsu ve Kestel birlikte) yüzde 56.82'lik artışla 952 251 'e, kent nüfusu (Gürsu ve Kestel ilçe merkezleri dışında) yüzde 71.16'lık artışla 834 576'ya... *
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 20.23'lük artışla 1 144 899'a, kent nüfusu yüzde 26.29'luk artışla 1 066 559'a yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlara göre toplam nüfus 1 288 601, kent nüfusu ise 1 184 144'tür. Üç yıllık dönemde yıllık nüfus artış hızı toplamda binde 36.22, kentte ise binde 36.15'tir. Görüldüğü gibi 1990'dan sonra artış hızları yavaşlamış bulunmaktadır.
Bursa kent merkezinde Cumhuriyet döneminin 1927'deki ilk sayımdan itibaren nüfusun gelişimi şöyle olmuştur:
YILLAR NÜFUS
1927 61.451
1935 72.187
1940 77.598
1945 85.919
1950 103.812
1955 128.875
1960 153.886
1965 211.644
1970 275.953
1975 346.102
1980 487.604
1985 612.510
1990 834.576
1997 1.066.559
2000 1.184.144
Büyükorhan: 1987'de ilçe olan Büyükorhan'ın bu tarihten önceki nüfus hareketleri Orhaneli İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir".
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 3.82'lik bir artış göstererek 19 591'den 20 340*a yükselmiştir. Bu dönemde Büyükorhan kent nüfusu yüzde 16.12'lik artışla 4.219'dan 4.899'a çıkmıştır. 1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 21.54'ünü oluştururken, 1997'de bu oran yüzde 21.09'a gerilemiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre toplam nüfus 16.692, kent nüfusu 3.822'dir. Üç yıllık dönemde, toplamda yıllık binde 57.86'lık, kentte ise binde 88.58'lik bir nüfus azalması söz konusudur.
Gemlik: Gemlik İlçesi'nin toplam nüfûsu 1927 sayımında 18 891 iken, 1950'de yüzde 37.44'lük bir artışla 25-964'e yükselmiştir. Aynı dönemde Gemlik kent nüfusu yüzde 4l.29'luk artışla 6.050'den 8.543'e çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 18.14'lük artışla 30.673'e, kent nüfusu yüzde 47.96'lık artışla 12.640'a...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 13.44'lük artışla 34.796'ya, kent nüfusu yüzde 33.82'lik artışla 16.915'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 38.25'lik artışla 48 106'ya, kent nüfusu yüzde 58.73'lük artışla 26.849'a...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 62.54'lük artışla 78 193'e, kent nüfusu yüzde 87.11'lik artışla 50.237'ye..
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 8.95'lik artışla 85 194'e, kent nüfusu ise yüzde 26.6'lık artışla 63.329'a yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre toplam nüfus 89.197, kent nüfusu 63.703'tür. Üç yıllık dönemde toplamda binde 9.81'lik bir yıllık artış hızı gözlenirken, kent nüfusunda yıllık binde 0.78'lik bir artış söz konusudur.
Gürsu: 9 Mayıs 1990'da ilçe olan Gürsu'nun bu tarihten önceki nüfus hareketleri Bursa Merkez İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 42.35'lik bir artış göstererek 18 681'elen 26 593'e yükselmiştir. Yine bu dönemde Gürsu kent nüfusu yüzde 60.72'lik artışla 12.730'dan 20.460'a çıkmıştır.
1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 68.14'ünü oluştururken, 1997'de bu oran yüzde 76.95'e yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre toplam nüfus 28.000, kent nüfusu 21.440'tır. Toplamda yıllık nüfus artış hızı binde 21.20, kent ölçeğinde binde 20.88 olarak gerçekleşmiştir. Gürsu İlçesi'nde kent dışı yıllık nüfus artış hızı binde 25.25 olarak gerçekleşmiştir.
Harmancık: 1987'de ilçe olan Harmancık'ın bu tarihten önceki nüfus hareketleri Orhaneli İlçesi' ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 13.75 azalarak 12.149'dan 10.479'a gerilemiştir. Bu dönemde Harmancık kent nüfusu yüzde 16.82'lik artış göstererek 3-210'dan 3 750'ye çıkmıştır. 1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 26.42'sini oluştururken, 1997'de bu oran yüzde 35.79 olarak gerçekleşmiştir.
2000 sayımına göre toplam nüfus 9.983, kent nüfusu 3.537'dir. Toplamda yıllık binde 9.70, kent nüfusunda da yıllık binde 13.73 oranında bir azalma söz konusudur.
İnegöl: İnegöl İlçesi'nin toplam nüfusu 1927 sayımında 59.120 iken, 1950'de yüzde 6.47'lik bir artışla 62.943'e yükselmiştir. Aynı dönemde İnegöl kent nüfusu yüzde 42.00'lik artışla 11.758'den 16.696'ya çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki sayım sonuçları ve artış oranları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 18.42'lik artışla 74.539'a, kent nüfusu yüzde 51.52'lik artışla 25.297'ye..
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 8.37'lik artışla 80.778'e, kent nüfusu yüzde 25.99'luk artışla 31.871'e..
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 21.09'luk artışla 97.812'ye, kent nüfusu yüzde 41.94'lük artışla 45.237'ye.
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 29.04'lük artışla 126.2l4'e, kent nüfusu yüzde 57.22'lik artışla 71.120'ye..
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 27.32'lik artışla 160.699'a, kent nüfusu ise yüzde 27.88'lik artışla 90.946'ya yükselmiştir.
2000 sayımının kesin olmayan sonuçlarına göre toplam nüfus 181.819, kent nüfusu 100.932'dir, Bu durumda son üç yıllık dönemde toplam nüfusta yıllık binde 43.67, kent nüfusunda yıllık binde 37.68'lik artış gözlenmektedir. Bu ilçede kent dışı nüfusta, kentsel nüfus artışının üzerinde binde 51.30'luk artış söz konusudur.
İznik: İznik İlçesi'nin toplam nüfusu, ilçe oluşunu izleyen 1935 nüfus sayımında 15 873 iken, 1950'de yüzde 42.38'lik bir artışla 22 600'e yükselmiştir. Aynı dönemde İznik kent nüfusu yüzde 46.43'lük artışla 2 492'den 3 649'a çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 23-70'lik artışla 27 956'ya, kent nüfusu yüzde 72.38'lik artışla 6 290'a...
I96O ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 22.00'lık artışla 34 104'e, kent nüfusu yüzde 59.59'luk artışla 10 038'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 9.90'lık artışla 37 479'a, kent nüfusu yüzde 31-81'lik artışla 13 231'e...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus
yüzde 1'1.90'lık artışla 4l.942'ye, kent nüfusu yüzde 30.24'lük artışla 17.232'ye...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 8.07'lik artışla 45.329'a, kent nüfusu yüzde 10.57'lik artışla 19.053'e yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre toplam nüfus 44.690, kent nüfusu 20.122'dir. Üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 3-85 oranında azalmış, kent nüfusu ise yıllık binde 23.56 oranında artmıştır.
Karacabey: Karacabey İlçesi"nin toplam nüfusu 1927 sayımında 29.224 iken, 1950'de yüzde 57.68'lik bir artışla 46.l67'ye yükselmiştir. Aynı dönemde kent nüfusu yüzde 60.54'lük artışla 7.427'den 11.923'e çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 20.90'lık artışla 55.818'e, kent nüfusu yüzde 33.93'lük artışla 15.969'a...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 4.74'lük artışla 58.466'ya, kent nüfusu yüzde 24.95'lik artışla 19.954'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 12.74'lük artışla 65.915'e, kent nüfusu yüzde 20.56'lık artışla 24.057'ye..
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 10.60'lık artışla 72.898'e, kent nüfusu yüzde 31.62'lik artışla 31.665'e...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 8.72'lik artışla 79.254'e, kent nüfusu ise yüzde 23.90'lık artışla 39.331 'e yükselmiştir.
2000 sayımına göre toplam nüfus yıllık binde 0.07'lik azalmayla 78.124'e düşmüş, kent nüfusu yıllık binde 26.42'lik bir artışla 4l.571'e yükselmiştir. Bu ilçede kırsal nüfus, üç yıllık dönemde yolda binde 30.80'lik bir azalma göstermiştir.
Keleş: 1953'te ilçe olan Keleş'in bu tarihten önceki nüfus hareketleri Orhaneli İlçesi' ile birlikte değerlendirilmiştir.
İlçe oluşundan soma yapılan ilk nüfus sayımında (1955) toplam nüfusu 19-962 iken, 1960'ta yüzde 5.04 azalarak 18.955'e gerilemiş; kent nüfusu 1.164'ten yüzde 16.24'lük bir artışla 1.353'e yükselmiştir.
Somaki on yıllık dönemlerde değişim oranlan ve sayım sonuçları şöyledir:
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 10.56'lık artışla 20.956'ya, kent nüfusu yüzde 30.23'lük artışla 1.762'ye...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 7.14'lük artışla 22.453'e, kent nüfusu yüzde 19.92'lik artışla 2.113'e...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 3-47 azalarak 21.675'e gerilemiş, kent nüfusu yüzde 37.72'lik artışla 2.910'a yükselmiştir.
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 12.17 azalarak 19 038'e gerilemiş, buna karşılık kent nüfusu yüzde 30.80'lik artışla 3 806'ya yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 10.33'lük artışla 18 639'a, kent nüfusu binde 7.30 artışla 3 636'ya yükselmiştir.
1955'te kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 5.83'ünü oluştururken, bu oran 1960'ta yüzde 7.14'e, 1970'te yüzde 8.41'e, 1980'de 9.41'e, 1990'da 13.43'e, 1997'de yüzde 20.00'ye yükselmiş, 2000'de ise yüzde 19 oranına gerilemiştir.
Kestel: 9 Mayıs 1990'da ilçe olan Kes-tel'in bu tarihten önceki nüfus hareketleri Bursa Merkez İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 47.25'lik bir artışla 31.710'dan 46 693'e yükselmiştir. Yine bu dönemde kent nüfusu yüzde 102.44'lük artışla 15.239'dan 30.850'ye çıkmıştır. 1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 48.06'sını oluştunırken, 1997'de bu oran yüzde 66.07'ye yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 17.36'lık azalma göstererek 44.194'e, kent nüfusu binde 35.15'lik bir azalmayla 27.602'ye düşmüştür.
Mudanya: Mudanya İlçesi'nin toplam nüfusu 1927 sayımında 13.838 iken, 1950'de yüzde 69.06'lık bir artışla 23.394'e yükselmiştir. Aynı dönemde Mudanya kent nüfusu yüzde 16.74'lük artışla 4 989'dan 5 824'e çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 6.56'lık artışla 24 929'a, kent nüfusu da yüzde 3.47'lik artışla 6 026'ya...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 2.21'lik artışla 25 481'e, kent nüfusu yüzde 31.73'lük artışla 7 938'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 21.77'lik artışla 31 029'a, kent nüfusu yüzde 33.61 'lik artışla 10 306'ya..
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 24.59'luk artışla 38 656'ya, kent nüfusu yüzde 66.85'lik artışla 17 196'ya..
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 28.83'lük artışla 49 800'e, kent nüfusu yüzde 10.65'lik artışla 19 028'e yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 19.01'lik artışla 54.115, kent nüfusu binde 37.72'lik artışla 21.280'e yükselmiştir.
Mustafakemalpaşa: Mustafakemalpaşa İlçesi"nin toplam nüfusu 1927 sayımında 53 272 iken, 1950'de yüzde 23.05'lik bir artışla
65.552'ye yükselmiştir. Aynı dönemde Mustafakemalpaşa kent nüfusu yüzde 16.40'lık artışla 13 067'den 15.210'a çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplanı nüfus yüzde 18.84'lük artışla 77.904'e, kent nüfusu yüzde 37.32'lik artışla 20.886'ya...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 8.10'luk artışla 84.216'ya, kent nüfusu yüzde 22.97'lik artışla 25.684'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 9.94'lük artışla 92.586'ya, kent nüfusu yüzde 17.35'lik artışla 30.141'e...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 8.45'lik artışla 100.410'a, kent nüfusu yüzde 25.87'lik artışla 37.938'e...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 1.12'lik azalmayla 99.289'a düşmüş, kent nüfusu yüzde 13.99'luk artışla 43.245'e yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, üç yıllık dönemde toplam nüfus binde 6.58'lik artışla 100.420, kent nüfusu binde 37.38'lik artışla 46.634'e yükselmiştir.
Nilüfer: 18 Haziran 1987 gün ve 3391 sayısı yasa ile ilçe statüsü verilen Nilüfer'in bu tarihten önceki nüfus hareketleri Bursa Merkez İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 105.82'lik bir artış göstererek 65.799'dan 135.430'a yükselmiştir. Bu dönemde kent nüfusu yüzde l69-19'luk bir artışla 36.897'den 99.323'e çıkmıştır.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 83.34'lük artışla 179.029'a, kent nüfusu binde 93-24'lük artışla 136.557'ye yükselmiştir.
Bursa'nın en hızlı gelişen kentsel alanı olan Nilüfer'de 1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 56.08'ini oluştururken, 1997'de bu oran yüzde 73.34'e, 2000'de yüzde 88.50'ye yükselmiştir.
Orhaneli: Orhaneli Ilçesi'nin toplam nüfusu 1927 sayımında 4o.l70 iken, 1950'de yüzde 29.22'lik bir artışla 51.907'ye yükselmiştir. Aynı dönemde Orhaneli kent nüfusu yüzde 71.96'lık artışla 992'den 1.706'ya çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında, Keleş'in 1953 yılında ilçe olması nedeniyle toplam nüfusta yüzde 13-73'lük bir azalmayla 44.779'a düşerken, kent nüfusu ise yüzde 22.33'lük artışla 2.087'ye...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 15.43'lük artışla 51.687'ye, kent nüfusu yüzde 35.79'luk artışla 2.834'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 8.l6'lık artışla 55.905'e, kent nüfusu yüzde 35.18'lik artışla 3-831'e...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus, Büyükorhan ve Harmancık ilçelerinin ayrılışı dolayısıyla yüzde 46.31 oranında azalarak 30.015'e gerilerken; kent nüfusu ise yüzde 67.95'lik artışla 6.434'e...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 0.68 azalarak 29 810'a gerilemiş; kent nüfusu ise yüzde 17.69'luk artışla 7.572'ye yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus binde 13.64'lük artışla 30.545'e, kent nüfusu binde 38.81'lik artışla 8.089'a yükselmiştir
Orhangazi: Orhangazi llçesi"nin toplam nüfusu 1927 sayımında 16 268 iken, 1950'de yüzde 41.07'lik bir artışla 22 950'ye yükselmiştir. Aynı dönemde Orhangazi kent nüfusu yüzde 73.51'lik artışla 2.125'ten 3.687'ye çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 24.96'lık artışla 28.679'a, kent nüfusu yüzde 95.50'lik artışla 7.208'e...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 10.90'lık artışla 31.632'ye, kent nüfusu yüzde 27.51'lik artışla 9.191'e...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 31.09'luk artışla 4l.465'e, kent nüfusu yüzde 103.82'lik artışla 18.733'e..
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 36.08'lik artışla 56.426'ya, kent nüfusu yüzde 70.23'lük artışla 31 889'a...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 37.06'lık artışla 77 338'e, kent nüfusu ise yüzde 67.76'lık artışla 53.498'e yükselmiştir.
2000 yılı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 12.12 artarak 79.721'e yükselmiş; kent nüfusu binde 11.78'lik bir artışla 54 742'ye yükselmiştir. 19ö0'lı yıllardan başlayarak özellikle kentsel nüfusunda hızlı artışlar gözlenen Orhangazi İlçesi"nde, bir durağanlığa dönüş sürecine girilmiş bulunmaktadır; kırsal nüfusta son üç yıllık dönemde yıllık binde 12.85'lik bir artış söz konusudur.
Osmangazi: 18 Haziran 1987 gün ve 3391 sayısı yasa ile ilçe statüsü verilen Osmangazi'nin bu tarihten önceki nüfus hareketleri Bursa Merkez İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 14.35'ük bir artış göstererek 510 902'den 584 212'ye yükselmiştir. Bu dönemde kent nüfusu da yüzde 12.27'lik bir artışla 473 302'den 531 353'e çıkmıştır.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 19.75'lik artışla 629 9ö5'e,
kent nüfusu binde 17.96'lrk artışla 569 003'e yükselmiştir.
Osmangazi'de 1990'da kentsel nüfus toplam nüfusun yüzde 92.64'ünü oluştururken, 1997'de bu oran yüzde 90.95'e, 2000'de yüzde 90.19'a gerilemiş; buna karşılık son üç yıllık dönemde kent dışı nüfus yıllık binde 36.91 artışla 54 571'den 60 962'ye yükselmiştir.
Yenişehir: Yenişehir İlçesi"nin toplam nüfusu 1927 sayımında 42 020 iken, 1930'da İznik'in ilçe olarak ayrılması ve bazı köylerinin bu yeni ilçeye bağlanması nedeniyle 1950'de yüzde 3.15 azalarak 40 697'ye gerilemiş; aynı dönemde kent nüfusu yüzde 22.35'lik artışla 6 511'den 7 966'ya çıkmıştır.
Sonraki on yıllık dönemlerdeki artış oranları ve sayım sonuçları şöyledir:
1950 ile 1960 arasında toplam nüfus yüzde 5.11'lik artışla 42 778'e, kent nüfusu yüzde 34.82'lik artışla 10 740'a...
1960 ile 1970 arasında toplam nüfus yüzde 8.20'lik artışla 46 284'e, kent nüfusu yüzde 31.38'lik artışla 14 522'ye...
1970 ile 1980 arasında toplam nüfus yüzde 4.83'lük artışla 48 521'e, kent nüfusu yüzde 17.06'lık artışla 16 999'a...
1980 ile 1990 arasında toplam nüfus yüzde 8.65'lik artışla 52 717'ye, kent nüfusu yüzde 24.77lik artışla 21 210'a...
1990 ile 1997 arasındaki yedi yıllık dönemde toplam nüfus yüzde 2.17 azalarak 51 572'ye gerilemiş; kent nüfusu yüzde 12.99'luk artışla 23 965'e yükselmiştir.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 25.56'lık artışla 54 567'ye, kent nüfusu binde 41.71 artışla 25 971'e yükselmiştir. Bu ilçede son dönemde gözlenen kentsel nüfus artışı ilgi çekicidir.
Yıldırım: 18 Haziran 1987 gün ve 3391 sayısı yasa ile ilçe statüsü verilen Yıldınm'ın bu tarihten önceki nüfus hareketleri Bursa Merkez İlçesi ile birlikte değerlendirilmiştir.
1990 ile 1997 adasındaki yedi yıllık dönemde, ilçenin toplam nüfusu yüzde 30.78'lik bir artış göstererek 325 159'dan 425 257'ye yükselmiştir. Bu dönemde kent nüfusu da yüzde 30.75'lik bir artışla 324 377'den 424 120'ye çıkmıştır.
2000 sayımı kesin olmayan sonuçlarına göre, son üç yıllık dönemde toplam nüfus yıllık binde 40.97 artarak 479.607'ye, kent nüfusu binde 41.16 artarak 478.584'e yükselmiştir. Yıldırım llçesi'ne bağlı yalnızca bir koy (Hamamlıkızık) bulunmakladır. Bu nedenle kent nüfusunun genel toplama oranı belirleyici bir veri niteliğinde değildir; bu köyün 2000 nüfusu 1997'ye göre yıllık binde 35.80'lik bir azalmayla 1.139'dan 1.023'e düşmüştür.
