HALKEVLERİ VE BURSA HALKEVİ (Birinci Dönem, 1932-1951)
Halkevleri, "Kemalist ideoloji"nin ve bu ideolojinin partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) ilkelerini toplum kesimlerine benimsetmek ve yaygınlaştırmak amacıyla kuruldu.
Amacı ve kapsamı
1932 yılında Hakimiyet-i Milliye Matbaası'nda basılarak halkevlerine dağıtımı yapılan CHF Halkevleri Talimatnamesi'nin başlangıcında, "Fırkamız, rehberliğiyle kurtardığı vatanı siyasi, içtimâi ve iktisadi derin ve sağlam temeller üzerinde yükseltmek karar ve azmindedir" denildikten sonra, kalkınma ve modernleşme yolunda görevin yalnızca devlete düşmediği, çabalara bütün ulusça katkıda bulunulması gerektiği şöyle açıklanmaktadır:
"Devlet, maddi imkân ve vasıtalar dahilinde bütün gayretiyle mümkün olanı yapmaktadır. Fakat en nâçiz görünen kuvvet ve mesâi unsurlarını dahi ihmal etmeden bütün memleketi yeni bir mücadele ruhu ve ileri yüjrütücü bir heyecan ile teçhiz etmek mecburiyetindeyiz."
Esin kaynaklan
Talimatnâme'de Halkevleri kurulması düşüncesinin esin kaynakları arasında Macaristan'da çeşitli adlar altında çalışan "kültür yurtları"nın, Çekoslovakya'daki "Mazarik Halk Terbiye Müessesesi"nin, faşistlerin bütün İtalya'yı kapsayan "Dopolavoro" adlı ulusal kültür örgütünün, Almanya'da başta Nurenberg'deki "kültür cemiyeti"nin yönetmekte olduğu halk kültür kurslarının, İngiltere'deki "Halk Terbiye Cemiyeti'nin bulunduğu belirtilerek şu sonuca varılmaktadır:
"Fırkamızın [CHP] program temelleri 'Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkılapçilik'tır. Programımızı bu ana ve temel prensiplerin hakimiyeti ve ebedileşmesi için, bu vasıflarda kuvvetli vatandaşlar yetiştirilmesini, milli seciyenin Türk tarihinin ilham ettiği derecelere çıkmasını, güzel sanatların yükseltilmesini, milli kültüriin ve ilmi hareket ve faaliyetlerin kuvvetlendirilmesini ehemmiyetli vasıtalar olarak tesbit ve işaret eder. Bu esas ve vasıtaların hepsi birden, medeniyet yolunda Türklüğün kaybettiği uzun yılları, cesur, atılgan ve yonılmaz hamlelerle kazanacak nesiller yetiştirmeyi, medeniyet sahasında Türk'ün tabii meziyet ve kabiliyetleriyle mütenâsip şeref mevkiini tekrar almasını istihdaf eyler. Halkevlerinin gayesi, bu uğurda çalışacak mefkûreci vatandaşlar için toplayıcı ve birleştirici yurtlar olmaktır."
CHP Umumi Heyeti'nce hazırlanan ve Genel Başkanlık Divanı'nca 20 Nisan 1940'ta kabul edilen CHP. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi'nde, eski talimatnamedeki uzun giriş kaldırılmış ve ilk sayfada şu açıklamaya yer verilmekle yetinilmiştir:
"Halkevleri şubelerinin bütün çalışmalarında, Parti Programının güz önünde tutulması; bunların her vesile ile yayılması ve kökleştirilmesi esastır. Bu ana esasa riayet edilmek şartile Halkevleri şubelerinin yapacakları işler ve bunların yapılma tarzları aşağıdaki maddelerde gösterilmiştir."
Çalışma alanlan
Halkevlerinde, çeşitli uzmanlık, yetenek ve isteklere göre her yurttaşın çalışmayı tercih edebileceği dokuz çalışma alanı belirlenmişti, bunlar:
1- Dil, tarih, edebiyat şubesi.
2- Güzel sanatlar şubesi.
3- Temsil (tiyatro) şubesi.
4- Ispor (spor) şubesi.
5- İçtimâi yardım (toplumsal yardımlaşma) şubesi.
6- Halk dershaneleri ve kültür şubesi.
7- Kütüphane ve neşriyat (yayın) şubesi.
8- Köycülük şubesi.
9- Müze ve sergi şubesi.
Üyelik ve yönetim
Halkevlerine, CHP üyesi olan veya olmayan her yurttaş üye olabiliyordu. Memur konumunda bulunanların, bu kurumlara üye olmaları serbestti.
Halevleri, dokuz kişilik bir kurul tarafından yönetilmekteydi. Bu dokuz kişilik kurulun her bir üyesi, çalışma alanlarını kapsayan şubelerin her birinden seçilen birer kişiden oluşmaktaydı. Halkevi şubesi başkanı ise, o il veya ilçedeki CHP yönetimi tarafından belirleniyordu. Halkevi yönetim kurullarıyla şube yönetim komitelerine üye olanlar için, CHP üyeliği koşulu aranmaktaydı.
Halkevlerinin gelişimi ve kapatılması
Başlangıçta 14 ilde açılan Halkevlerinin sayısı, yedi yıl sonra 1939'da ülke çapında 373'e ulaştı. Ancak 14 Mayıs 1950'de Demokrat Parti'nin seçimleri kazanarak tek parti iktidarına son vermesinin ardından, bu kültür kurumlarının yeniden düzenlenmesi yerine, CHP ideolojisine uygun gençler yetiştirdiği ve devletten yardım aldığı gerekçesiyle 1951'de 5830 sayılı yasa ile kapatılması kararlaştırıldı.
1946'da çok partili yaşama geçildikten sonra, özellikle 1949'dan itibaren Bursa Halkevi'nin yayın organı Uludağ dergisinde, Halkevlerinin kapatılmaması gerektiği konusunda yayınlar yapılmaya başlanmıştı. Bu kurumun yalnızca CHP ideolojisini savunmasından vazgeçilmiş ve bir tüzük değişikliği ile, her görüşten kimselerin Halkevlerine üye olabilecekleri ve çalışabilecekleri kuralı getirilmişti. Ancak bu değişim ve açılımlar, 1950'de iktidara gelen Demokrat Parti'nin Halkevlerini kapatma kararını değiştirmesi için yeterli olmamıştır.
Kapatıldığı sırada Halkevlerinin ülke çapında 63 il merkezi ve çoğu ilçelerde ol¬mak üzere 478 şubesi ve 4 332 halkodası bulunmaktaydı.
"27 Mayıs" 1960'tan sonra, 196l'de UNESCO'nun önerisiyle Milli Kültür Dernekleri adıyla yeni bir halk-kültür oluşumuna gidildi. Bu oluşum, 1963'te yapılan genel kurulunda "Halkevi Derneği" adını aldı. Siyasal partilerle ilişkisi olmayan bu yeni kültür kurumu da, kısa sürede 154 halkevi ve 100 halkodası düzeyine ulaştı. Londra ve Frankfurt'ta şube açıldı. 1976 yılında şube sayısı 208'i buldu.
Ne var ki, "12 Eylül" 1980'de bu kumlusun çalışmaları da durduruldu, yöneticileri tutuklandı ve uzun süren yargılamalardan sonra aklandı. Derneğin malları geri verildi. Ancak Halkevleri kültürü, yaşamı boyunca karşılaştığı siyasal ve ideolojik karşı tavırlar dolayısıyla etkisini ve etkinliğini yitirdi.
Bursa Halkevi
Bursa Halkevi, ilk kumlan 14 il halkevi arasındadır (öteki 13 halkevi: Afyon, Ankara, Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, Eminönü [İstanbul], Eskişehir, İzmir, Konya, Malatya ve Samsun). Bursa Halkevi, Halkevlerinin Türkiye genelinde etkinliğe başladığı 19 Şubat 1932 günü, Setbaşı'ndaki eski Türk Ocağı binasında çalışmalara başladı. Kumcu yönetimi şu kişilerden oluşmaktaydı:
Başkan: Dr. Osman Niyazi Bey.
Üyeler: Av. Hulusi (Köymen), Maarif Müdürü Fakir, muallim Raşit, sporcu Faik (Tinel), Kız Muallim Mektebi Müdürü Cemal, Hayri ve Müze'den Veli Beyler.
Çalışmalarına hemen başlayan Bursa Halkevi, kısa sürede aşağıdaki komiteleri kurarak geniş bir alanda etkinlik göstermeye başladı:
Komite Kuruluş T.
Spor Komitesi 07.03-1932
Temsil Komitesi 12.03.1932
Güzel Sanatlar Komitesi 15.03.1932
Köycülük Komitesi 20.03.1932
Halk dershane ve kursları 07.04.1932
Dil-Tarih-Edebiyat Kom. 11.05.1932
Kütüphane ve Neşriyat Kom. 12.05.1932
İçtimâi Yardım Komitesi 29.06.1932
Müze ve Sergi Komitesi 06.02.1933
Bursa Halkevi'nin yayın organı olan Uludağ dergisinin Şubat 1942 tarihli 44. sayısında verilen bilgiye göre, girişimci kurulu izleyen ilk yönetim kumlu şu kişilerden oluşmaktaydı:
Başkan: Dr. Yusuf İzzettin Yener.
Üyeler: Dr. Rüştü Akyürek (Edip veya Hayri Akyürek'lerden hangisi olduğu belirtilmemiş), Dr. Niyazi Bayatlı, Tahir Yetmen, Muhtar Şevket Isça, Ali Rıza İncedal, Mahmut Çaba, Tevfik Cetiner ve Fevzi Özler.
Başkanlığa Şubat 1933'te Dr. Niyazi Bayatlı, 1935'te Dr. İsmail Mustafa Kulen, 1936'da da Av. Tevfik Ayçan, 1943'te Dr. Şemsettin Dora seçildiler. Sonraki dönemde Fazıl Erman (Ocak-Şubat 1948 tarihli ve 87 sayılı Uludağ dergisine göre), Dr. Arif Sözen (Eylül-Ekim 1948 tarihli ve 95 sayılı Uludağ dergisine göre), Dt. Fahir Komman (Kasım-Aralık-Ocak-Şubat 1949-1950 tarihli ve 98-99 sayılı Uludağ dergisine göre), Nihat Aymergen (kapatıldığı şuada başkan olduğu 11 Eylül 1951 tarihli Ant gazetesinde yer alan haberden anlaşılıyor) Bursa Halkevi başkanları olarak görev yaptılar.
İlçe halkevleri ve halkodaları
Uludağ dergisinden ve çeşitli kaynaklardan elde edilen verilere göre, Bursa'nın Mudanya, Gemlik, İnegöl, Mustafakemalpaşa, Yenişehir ve Karacabey ilçeleriyle merkez ilçeye bağlı Gürsu bucağında halkevleri kumlmuş bulunmaktaydı. Mart 1940 tarihli ve 26 sayılı Uludağ dergisinde belirtildiğine göre, il çapında Armutlu bucağı ile (1990'dan sonra Yalova'ya bağlı ilçe), Orhaneli, Orhangazi ve iznik ilçelerinde de halkodası örgütlenmesi tamamlanmıştı.
Öte yandan yine Uludağ dergisinde yer verilen bilgilerden, 1944 yılında Bursa Halkevi'ne bağlı olarak aşağıdaki yirmi köyde Halkodası kurulduğu anlaşılıyor:
1- Kestel, 2- Aksu, 3- Cumalıkızık, 4-Dışkaya, 5- Fİdyekızık, 6- Arabayatagı, 7-Demirtaş, 8- Ismetiye, 9- Çalı, 10- Yaylacık, 11- Kayapa, 12- Hasanağa, 13- Akçalar, 14- Abulyont (Gölyazı), 15- Canipli (?), 16- İrfaniye, 17- Armut, 18- Biladıyunus (Yunuseli), 19- Gündoğdu, 20- Çalı (ikinci kez anılıyor, bir yanlışlık olmalı).
Halkevi binaları
Halkevi'nin ilk açıldığı Setbaşı'ndaki eski Türk Ocağı binası çalışmalar için yetersiz olduğundan, tiyatro etkinlikleri bir süre Milli Sinema'da, 1937'den itibaren de Koza Hanı karşısındaki 450 kişilik gösteri salonunda (1940'lı yılların sonunda yanan istanbul Sineması) sürdürüldü. 1938'de bir seyyar sinema makinesi satın alınarak film gösterilerine başlandı.
19 Şubat 1938'de Halkevlerinin 6. kuruluş yıldönümü dolayısıyla düzenlenen bir toplantıda, Bursa Halkevi için modern bir bina yapılması kararı alındı. Bursa Valisi Şefik Soyer'in başkanlığında Av. Hulusi Köymen, Av. Tevfik Ayçan, Ticaret Odası Başkanı Rüştü Egel, Dr. Yusuf İzzettin Yener, Dr. Osman Niyazi Bayatlı, Dr. Şefik İbrahim İşçil, Belediye Başkan Yardımcısı Zehra Budunç, öğretmen Mümtaz Ergin, öğretmen Celal Üzmen, , öğretmen Nâzım Yücelt ve Vali Yardımcısı Kutay'ın katıldıkları bir toplantıda, beş kişiden oluşan bir girişimci kurul oluşturuldu. Kısa süre sonra girişimci kurul, aralarında topladıkları 1 250 lira ile ilk adımı attı; ardından Bursalılar katkı yapmaya çağrıldı. Bir bölümüyle Özel İdare'ye (eski Cumhuriyet Halk Partisi binasının bulunduğu köşk), bir bölümüyle özel kişilere ait olan ve bir bölümünde de kadro dışı kalmış harap durumdaki Alaca Mescit'in bulunduğu arazinin kamulaştırma ve birleştirme işlemleri tamamlanarak, Bursa Halkevi'nin burada yaptırılması için proje yarışması açıldı.
Yarışmaya beş mimar katıldı. Yarışmada birinciliği Münevver Belen ve ikinciliği Abidin Mortaş kazandı. Belen'in projesinin cephe ve batı kenarını oluşturan birinci kısmının yapım işi, 19 Aralık 1938 tarihinde 68 825 liraya yüklenici Şerif Çapan'a ihale edildi.
İnşaat 15 Mayıs 1940'ta bitirildi, Bursa Halkevi Temmuz 1940'tan itibaren bu yeni ve modern binada çalışmalarına başladı. Daha sonra projenin doğu kenarı da (eski kütüphanelerin bulunduğu bölüm) yaptırıldı.
Bursa Halkevi yayınlan
Bursa Halkevi, yukarıda sıralanan komiteler aracılığıyla çalışmalarda bulundu. Bu çalışmalarda elde edilen sonuçlar, Ocak 1935'ten itibaren çıkarılmaya başlanan Uludağ adlı dergide yayımlandı (Bak. ULUDAĞ). Ayrıca Bursa folkloru, tarihi, coğrafyası ve toplumsal yaşamı ile ilgili kitap ve broşürler bastırıldı. Bu dergi, kitap ve broşürlerin her biri, çağdaş dönemde de değerli birer kaynak olarak kullanılmaktadır.
Bursa Halkevi tarafından yayımlanan kitap ve broşürlerden bazıları:
Öz Türk Adları (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Çocuklara Nasıl Bakalım (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Sağlık Öğütleri (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Bursa-Bursa Hanları (yazarı belli değil, Bursa Yeni Basımevi 1935), Bitikçi Ali Rıza (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Hayvanlardan İnsanlara Geçen Hastalıklar (yazan ve basım yeri-tarihi belli değil), Verem (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Zührevî Hastalıklar Nelerdir (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Güneş-Dil Teorisinde Müsbet ve Menfi Anlamlar (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Köylerimiz İçin Müsabaka Dersleri (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Bursalı Mehmet Şemsettin Uîusoy (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), 16'ıncı Asırda Bursa (yazarı ve basım yeri-tarihi belli değil), Bursa Sıcak Suları (İhsan Üzer, basım yeri-tarihi belli değil), İznik ve Bursa Tarihi (A. Memduh Turgut Koyunluoğlu, Bursa Vilayet Matbaası 1935), Atatürk Bursa'da 1 Şubat 1938-3 Şubat 1938 (Bursa Halkevi Neşriyat Kolu, Bursa 11 Basımevi 1938), Bugünkü Bursa Suları (İhsan Üzer, Bursa Vilayet Matbaası 1943), Bursa-Bursa Hamamları(2. baskı, yazarı belli değil, Bursa Emek Basımevi 1943), Bursa'da Musiki (Mahmut R. Gazimihal, Bursa yeni basımevi 1943)-
Bursa Halkevi'nln çalışmalarına bir örnek
Halkevleri'nin çalışmalarına bir örnek olarak, Bursa Halkevi'nin Maıt 1940 tarihli ve 26 sayılı Uludağ dergisinde yer alan yıllık çalışma raporunda yer verilen etkinlikler şöyleydi:
"BURSA HALKEVİNİN BİR YILLIK ÇALIŞMALARI"
Halkevimizin 939 yılı içinde üye sayısı 1.376'dır. Bir yıl içinde idare heyeti 34 toplantı yapmış ve dokuz komitenin toplantıları 143'ü bulmuştur.
Halkla temas faaliyetinde varılan netice hepimizi çok sevindirecek bir verimdedir. Bu faaliyetlerin esaslarını rakamlarla gösterelim:
134 konferansa 19-334 yurttaş
8 konsere 4.000 yurttaş
22 sinemaya 10.747yurttaş
26 gösteriye 12.450 yurttaş
5 ulusal bayrama 2.300 yurttaş
1 baloya 600 yruttaş
2 resim ve kumaş sergisine 18.400 yurttaş gelmiştir.
2.714 kitaplı kütüphanemizde 7.712 yurttaş okumuş; muhtelif ders ve kurslara girenlerin sayısı 1.659'u bulmuştur.
Bu suretle bir sene içinde 77.102 yurttaş evimizin türlü sahalardaki faaliyetlerinden istifade etmiştir. Hoparlör neşriyatı ve dinleyicileri bu hesaba dahil değildir.
Bilhassa kurs ve derslere karşı gösterilen yniksek rağbet, bu faaliyetin büyük bir ihtiyaca cevap teşkil ettiğini açıkça göstermektedir. Halkevimizde lisan kurslarına devam edenlerin sayısı 268'dir. Cezaevinde 120 yurttaş aydınlatılmaktadır. Resim atölyemize 74 genç devanı ediyor. Koro ve daktilo kursları da faydalı olmuştur. Bunlardan başka hiç okuma yazma bilmeyenler için açılan gece kurslarına 177 kişi gelmiştir. Ayrıca 965 talebenin iştirak ettiği ikmal [bütünleme] kurslarından çok fayda görümüştür.Her gün Öğleden eve7 dört saat, öğleden sonra dört saat olmak üzere 45 gün devam eden ikmal kurslarından alınan neticeleri, mektep idareleri çok iyi bulduklarını bildimişlerdir.
Kültür faaliyetleri arasında, iki ayda bir çıkarılan dergimizin muntazaman neşredildiğini [Uludağ dergisi] ve büyâik bir Tıp Terimleri Lugati'nin hazırlıklarıyla, muhtelif broşür neşriyatımızı sayabiliriz. Müzik ve resim yönünden yapılan çalışmalar da önemlidir. Resim atölyemiz, gençlerin istidatlarını işletmekle beraber, ulusal günlerde yapılan çelenk ve tak tezyinlerine [süslemelerine] c/e yardımcı olmaktadır. Resim atölyemiz, belki de memleketimizde sayıları beşi bulmayan kültür kaynaklarımızdan biridir. Bu atölye, çalışanlar ve çalışma tarzları itibariyle değerlidir. Yeni Halkevi binamızda açılan dört yüz tabloluk resim sergisi, tamamen bu atölyeden gıda alarak yetişmiş insanların bir çalışma muhassılasıdır [ürünüdür].
İşsiz ve yoksul yurttaşların imdadına koşarak sosyal yardım bahsinde de, Halkevi üzerine düşen ödevi yapmaya çalışıyor. "
