KÜTÜPHANELER
Bursa kütüphaneleri ile ilgili yazılı bilgilerimiz Osmanlı dönemi ile başlamaktadır. Osmanlı kütüphaneciliğinin tarihsel kökleri ise İslam kütüphaneciliğine dayanır. Islânii eğitim ve ibadet kurumlan içinde gelişen kütüphanecilik kavramı, Bursa'daki kütüphanelerle ilgili kaynaklardan edindiğimiz bilgilerle çakışmaktadır. Ancak burada bir konu üzerinde daha durmak gerekir ki, o da Bursa'nın Türkler tarafından fethinden önceki dönemdeki kültür yaşamıdır. Türklerin gelmesinden önce de Anadolu'da canlı bir bilim ve kültür yaşamı olduğu bilinmektedir. Anadolu uygarlıklarının bırakmış oldukları belge koleksiyonları ve kütüphane binası kalıntıları bunun kanıtıdır. Bursa merkez ve ilçeleri sınırları içinde herhangi bir belge veya kütüphane kalıntısına rastlanılamamış ise de, örneğin İznik'teki görkemli uygarlık birikiminin kütüphane kurumundan yoksun olduğunu düşünmek mümkün olmamalıdır. Roma ve Bizans döneminde Anadolu'da önemli kütüphaneler kurulmuştur (Efes/Celcius, Trabzon/Sumela, Istanbul/Oktagon gibi). Ancak, Bursa il sınırları içinde gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda şimdiye değin tespit edilmiş, ya da bulunmuş bir kütüphane yoktur.
OSMANLILAR DÖNEMİ
Bursa'nın 1326'da Osmanlılar tarafından fethinden sonraki dönemde, kütüphanelerin hayli yoğun ve gelişmiş olduğu görülmektedir. Bunlar, başlıca üç değişik kurumsal özellik taşımaktadırlar:
Cami kütüphaneleri, vakıf kütüphaneleri, tekke dergâh ve medrese kütüphaneleri.
Cami kütüphaneleri
Cami, İslam kültüründe eğitim ve iba¬det kavramlarını içinde barındırmıştır. Kur'an'da verilen bilgilerin halk dilinde cami hocaları tarafından yorumlanması anlamına gelen vaaz geleneği ve bu geleneğe kaynaklık eden hadis ilmi, camilerde Kur'an nüshaları ve hadis kitapları koleksiyonları oluşmasını sağlamıştır. Aynı zamanda dini eğitimin de kaynağı olan bu birikim, zamanımıza kadar ulaşabilen nadir eserlerin önemli bir bölümünü içermektedir. Bursa'da bu geleneğin devamı olarak cami kütüphaneleri kurulmuştur. Cami-i Kebir olarak adlandırılan Ulucami'de H. 1202'de (1787/88) Hacı Abdullah Efendi tarafından ve Orhan camisinde de H. 1300'de (1882/83) Şeyh Alamet Gazzî tarafından kütüphaneler kurulduğu bilinmektedir.
Vakıf kütüphaneleri
Bursa'da bilinen tek vakıf kütüphane¬si, Osmangazi'nin silâh arkadaşlarından Aykut Alp'in torunu Karaalizâde Timurtaş Paşa'nın oğlu Umur Bey tarafından kurulmuştur. Umur Bey'in, günümüzdeki Umur-bey mahallesinde yaptırdığı caminin kapı¬sı yanındaki on üç satırlık yazıttan, kitaplarını da vakfettiği anlaşılmaktadır. Bu ya¬zıtta kitapların kullanış biçimine ilişkin bir de talimat bulunmaktadır. Yazıtın konu ile ilgili yedinci satırında aynen "Ve kitaplarımı, tafsille [ayrıntılı biçimde] vakfettim ama camiden dışarı çıkmaya" denilmektedir. Umur Bey'in vakıf kütüphanesi hakkında İnebey Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi'nde Ulucami koleksiyonundan intikal eden 'Enfesü'l-cevahir' adlı iki ciltlik bir tefsir kitabı bulunmaktadır. Ancak kitap adlarının sıralandığı kütüphane vakfiyesinde bu kitabın adı geçmemektedir. Namdar Karatay tarafından bulunan kütüphane vakfiyesinde 60 kitabın vakfedildiği belirtilmekte ve kullanılışları hakkında "Cem-i ulema katında hiç veçhile kabil-i tebdil ve tağyir ve rücû olmaya, ve dahi şaıt ettiler ki bu kitaplar merhum ataları imaret mescidinde [ola anda] kim şeyh olursa bu kitaplara nâzar ve haliz ola, talebeden ve [huffazdan ve] gayri'inden bu mescitte ve imarette kim sakin olursa bu kitaplar [den şartı vakıf] üzere eminlikle intifa edeler ve emin kişıllcv] zâmin ve kefil olalar ve eğer kimse zâminsiz ve kefilsiz bu kitaplara tearruz ederse kendü iki cihanda mel'un ve intifa-ı haram ola ve dahi şart ettiler ki kendüleri mademki hayattadır bu kitaplardan seferde ve hazarda intifa edeler ve kendülerden sonra mezkûr imarette kim şeyh olursa bu kitaplara daima hıfz ve nazar ede, altı ayda bir defa bu kitapları hisap ede bu mekânda kim sakin olursa intifa edüp vakıfın dua sıra [leylü nihai] meşgul olalar" kaydı bulunmaktadır. Kurulduğu zamana göre, kütüphanecilik açısından koleksiyon envanteri ve hizmet esasları gibi, hakkında çok önemli bilgilere sahip olduğumuz bu kütüphane, ne yazık ki Umur Bey'in aldığı bütün tedbirlere karşın tamamen yok olmuştur.
Tekke, dergâh ve medrese kütüphaneleri
Hem dini, hem de pozitif eğitim verilen bu kurumlar içinde de kütüphanelerin varlığı bilinmektedir. Özellikle İnebey Medresesi içinde özel bir kütüphane bölümü bulunmakta idi. Bu bölüm İslam mimarisine uygun kütüphane binasının tipik bir örneğidir, islam mimarisinde kitapların muhafaza edildikleri yerlerin rutubet görmemesi için altlarında hava akımı olmasına özen gösterilirdi. İnebey Medresesi plan halinde incelendiğinde binanın ikinci kat olarak yapılan tek bölümünün kütüphane olarak kullanılan bölüm olduğu görülür. İnebey Medresesi içindeki bu kütüphaneden başka Mısri Dergahı'nda "Mısri Efendi Kütüphanesi", Bahaeddin Efendi Dergahı'nda "Bahaeddin Efendi Kütüphanesi" , Mevlevî Dergahı'nda "Mevlevihane Kütüphanesi", İsmail Hakkı Tekkesi'nde "İsmail Hakkı Kütüphanesi", Hisar'da "Cizzedarzâ-de Kütüphanesi", İncirli Tekkesi içinde "Eşrefzâde Kütüphanesi" kurulmuştu.
Salnamelere göre Bursa kütüphaneleri
Bursa'daki kütüphanelerle ilgili önem¬li bir kaynak da, H.1303 ( M.1886 ) tarihli lîudavendigâr Vilâyeti Salnamesi'dir. Bu salnameye göre Bursa'da bulunan kütüphaneler ve kitap sayıları şöyledir:
Cami-i Kebir ( Ulucami) Kütüphanesi (1 470), Orhan Kütüphanesi (333), Hüseyin Çelebi Kütüphanesi (987), Haraççıoğlu Kütüphanesi (1 236), İsmail Hakkı Kütüphanesi (92), Eşrefzâde Kütüphanesi (218).
H. 1316 (1898) tarihli salnamede ise dokuz kütüphaneden söz edilmektedir. Bu kütüphaneler ve kitap sayıları da şöyledir: Şehir Kütüphanesi (2 257), Orhan Kütüphanesi(523), İnebey Kütüphanesi (1 294), Cizzedarzâde Kütüphanesi (1 566), Eşrefzâde Kütüphanesi (324), İsmail Hakkı Kütüphanesi (100), Bahaeddin Efendi Kütüphane¬si (175), Mısri Efendi Kütüphanesi (180) ve Mevlevihane Kütüphanesi (201).
CUMHURİYET DÖNEMİ
Cumhuriyet döneminde ilk kütüphaneler
Cumhuriyet döneminde ise Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Milli Kütüphane adı ile kütüphaneler kuaılmaya başlanmış, kapatılan dergah, tekke ve zaviyelerin bazılarının kitapları da buralara devredilmiştir. 1927 tarihli Bursa Vilâyeti Salnamesinde Bursa kütüphaneleri ve kitap sayıları şöyle sıralanmıştır.
Milli Kütüphane (5 590), Morali Kütüphanesi (458), Emir Buhari Kütüphanesi (505),. Eşrefzâde Kütüphanesi (412), Eminiye Kütüphanesi (256), Baba Efendi Kütüphanesi (490), Mevlevihane Kütüphanesi (163), Hüsamettin Kütüphanesi (56), İsmail Hakkı Efendi Kütüphanesi (172), Maarif Vekâletinin Kütüphanesi (123), Orhan Kütüphanesi (1 801), Hüseyin Çelebi Kütüphanesi (1 160), Kurşunluoğlu Kütüphanesi (199), Cami-i Kebir (Ulucami) Kütüp¬hanesi (3 564) ve Haraççıoğlu Kütüphanesi (1 674).
Bu kütüphanelerdeki toplam kitap sayısı da 16 520 idi. 1934 tarihli il yıllığında, kütüphaneler hakkında verilen bilgiler şöyledir:
Milli Kütüphane
Maarif Müdürlüğü'ne bağlı olan kütüphane Gazi Paşa (Atatürk) Caddesi üzerindedir. 10 000 kitaba sahiptir.
Orhan Kütüphanesi: Orhan Camisi içinde hizmet vermektedir, 5 000 kitaptan oluşan bir koleksiyonu bulunmaktadır.
Umumi Kütüphane: Orhan Camisi'nin karşısındaki bir dairede hizmet vermektedir. Daha önceki istatistiki bilgilerde, dergah ve tekke kütüphanesi olarak görülen İsmail Hakkı, Eşrefoğlu Abdullah Rumî, Emir Sultan, Hüsamettin, Morali, Eminiye, Baba Efendi, Mevlevihane ve İmam Hatip kütüphanelerine ait kitaplar birleştirilmiştir, 4 445 kitabı olduğu bildirilmektedir.
Haraççıoğlu Kütüphanesi: Bu kütüphane de Haraççıoğlu camisi içinde bulunmaktadır, 1 400 kitabı vardır.
Ulucami Kütüphanesi: Ulucami içinde kumlan kütüphanede, 6 000 kitap bulunmaktadır.
Yukarıda adı geçen kütüphanelerde bulunan kitapların büyük çoğunluğu yazma ya da eski harfli Türkçedir. Tekke, dergah ve cami kütüphaneleri oldukları için kaynaklar elini ağırlıklıdır. Birbirinden bağımsız ve her bakımdan özel idareye sahip olunan bu kütüphanelerde hafız el-kütüp (kitapları hıfz eden, saklayan anlamında) denilen görevliler bulunmakta idi.
1948 yılında adı geçen bu kütüphaneler bir müdürlük olarak birleştirildi. El yazması kitaplarla, Arap harfli basma kitaplar, günümüzdeki lnebey Yazma ve Eski Harfli Basma Eserler Kütüphanesi koleksiyonunu oluşturmuştur. Bina olarak, Belediye'nin karşısındaki Orhan camisinin bir bölümü kullanılmıştır. Latin harfli ve yabancı dillerde olan kitaplar da Bursa Umumi Kütüphanesi adı altında merkez kütüphane olarak düzenlenmiştir Ancak kütüphane, Hacılar camisi, Karaşeyh camisi ve Tayyare Sinemasının bir bölümü olmak üzere beş ayrı binada hizmet vermekte idi.
Halkevi Kütüphanesi: Bursa'da 19 Şubat 1932'de Halkevinin kurulmasından sonra 12 Mayıs 1932 tarihinde Kütüphane ve Neşriyat Komitesi kurulmuştur. Sonradan 2 Numaralı Hükümet Konağı'na dönüştürülen (Milli Eğitim Müdürlüğü ve Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu'nun bulunduğu bina) binada yetişkinler ve çocuklar için iki ayrı kütüphane kurulmuştu. 10 Temmuz 1933 - 30 Eylül 1933 tarihleri arasındaki 5. Dönem'e ait raporda, "Halkevi kütüphanesi sıralanmaktadır, yakında bitmek üzere olduğundan umumun istifadesine konacaktır" denilmektedir. Bu dönemde Halkevi'nin Kütüphane Komitesi üyeleri şunlardır: Hasan Cemal (Ticaret Odası Başkâtibi, aynı zamanda Komite başkanı), Eteni Pertev (Vilâyet Matbaası müdürü), Tahsin Nahit (Vilâyet baytar müdürü), Tevfik Bey (Memleket Hastanesi eczacısı), Sami (Lise müdürü).
Sonradan 2 numaralı Halkevine dönüştürülen (Şimdiki Milli Eğitim Müdürlüğü ve Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu'nun bulunduğu bina) binada yetişkinler ve çocuklar için iki ayrı kütüphane kurulmuştu.
Memduh Turgut Koyıınluoğlu'nun 1937 yılında yayımlanan İznik ve Bursu Tarihi adlı kitabında, Halkevi Kütüphanesi ve okul kütüphanelerindeki kitap sayılarının verildiği ayrıntılı bir liste daha bulunmaktadır, şöyle:
Erkek Lisesi Kütüphanesi (2 986), Kız Muallim Mektebi Kütüphanesi (3 500), Orta Mektep Kütüphanesi (1 237), Necatibey Kız Enstitüsü Kütüphanesi (769), San 'atlar Mektebi Kütüphanesi (847). Kız Lisesi Kütüphanesi (923), Ulucami Kütüphanesi (4 525), Umumi Kütüphane (4 677), Orhan Kütüphanesi (10 824), Milli Kütüphane (5 048), Halkevi Kütüphanesi (1 500), Müze Kütüphanesi (600), İpekçilik Enstitüsü Kütüphanesi (1 296), Ziraat Mektebi Kütüphanesi (752) ve toplam (39 484).
Çağdaş dönemde kütüphaneler
1952 yılında Halkevlerinin kapatılması üzerine, Bursa Halkevi Kütüphanesi, Umumi Kütüphane ile birleştirildi. 1962'de Bursa İl Halk Kütüphanesi adını alan bu kurum, 1973'te İpekçilik caddesinde yaptırılan yeni binasına taşındı. Kütüphanenin adı da Bursa Atatürk 11 Halk Kütüphanesi olarak değiştirildi.
1999'da Bursa'da etkinliğini sürdüren kütüphaneler şunlardır:
Bursa il Halk Kütüphanesi: Bir merkez ve kentin değişik mahallelerinde kurulan yedi şubede hizmet vermekte.
İnebey Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi: 1948'de Orhan camisi içinde hizmete açılan kütüphane, 1969'da lnebey Medresesi'ne taşındı.
Mehmed Ali Deniz Halk Kütüphanesi: Emekli öğretmen Mehmet Ali Deniz tarafından, binası, iç donanımı ve kitapları ile birlikte 1988 yılında Kültür Bakanlığı'na bağışlandı.
Çekirge Çocuk Kütüphanesi: I965 yılında Çekirge 1. Murat İlkokulu'nda hizmete açılan kütüphane daha sonra Muradiye mahallesindeki 11 Eylül İlkokuluna taşındı. Hizmet olanakları kısıtlı olduğu için 1996 yılında kapatıldı, koleksiyonu Tophane Çocuk Kütüphanesi'ne devredildi.
Hürriyet Ömer Mercan Halk ve Çocuk Kütüphanesi: 1979 yılında hazineye ait bir binada hizmete açılmıştır. Hayli harap durumda olan kütüphane binası hayırsever işadamı Recep Mercan tarafından yenilendi ve kütüphane 5 Şubat 1996da yeni binasında hizmete açıldı.
Tophane Çocuk Kütüphanesi: Tophane semtindeki Lala Şahin Medresesi, Kazım Baykal'ın çabaları sonucu onarıldıktan sonra, 1963'te çocuk kütüphanesi olarak hizmete açıldı.
Hüsniye Bilsen Halk Kütüphanesi: Başaran mahallesinde diş doktoru Hüsniye Bilsen tarafından kendisine ait arsa üzerine yaptırıldı, iç donanımının büyük bölümü de Hüsniye Bilsen tarafından tamamlanan kütüphane 5 Şubat 1996 tarihinde hizmete açıldı.
Nilüfer Hatun Halk Kütüphanesi: Daha çok "Çarşı Kütüphanesi" adıyla tanınan bu kütüphane,. 10 Ekim 1954'te sadece ödünç kitap verme servisi olarak açılmıştır. İlk hizmet binası şimdiki Tayyare Kültür Merkezinin bir bölümü idi. Daha sonra İnebey Medresesi ile Atatürk caddesinde Bursa Belediyesi'ne ait bir binada hizmet veren kütüphane, 2 Ağustos 1985'te Alacahırka semtinde yine Belediye tarafından tahsis edilen bir binaya taşındı.
İlçe halk kütüphaneleri
Orhaneli İlçe Halk Kütüphanesi: 10 Haziran 1982 tarihinde belediyeye ait bir binada hizmete açılmıştır. Ancak 1 Kasım 1989 tarihinde 3 126 kitabıyla birlikte tamamen yanmıştır: Daha sonra 6 Ocak 1990 tarihinde yine belediye tarafından tahsis edilen ve sıra dükkanlar olarak bilinen, pazar yerindeki içten birbirine geçişli toplam 70 metrekarelik iki dükkanda yeniden hizmete açılmıştır. Halen aynı yerde hizmete devam etmektedir (1999)
Mustafakemalpaşa İsmail Hakkı Senpamukçu İlçe Halk Kütüphanesi: 19 Mayıs 196ı tarihinde belediyeye ait bir binada Halkevinden devredilen kitaplarla çocuk kütüphanesi olarak hizmete açılmıştır. 27 Ocak 1978'de Halk Kütüphanesi olarak kapsamı genişletilmiştir. 1984 yılında İsmail Hakkı Senpamukçu tarafından yaptırılan yeni binasına taşınmıştır.
Gemlik İlçe Halk Kütüphanesi: Kütüphane, 1938 yılında Cumhuriyet Halk Partisi binası olarak yaptırılmış olup 5830 tarihli yasa ile hazineye intikal eden binada 29. Ekim 1956 tarihinde hizmete girmiştir. 1973 yılında bağış olarak sağlanan bir minibüs ile gezici kütüphane hizmeti de verilmektedir.
Karacabey İlçe Halk Kütüphanesi: 27 Aralık 1963 yılında Karacabey Kaymakamlığı'nın önderliğiyle Akşam Kız Sanat Okulu'nda Çocuk Kütüphanesi olarak hizmete girmiştir. 1970 yılında kiralık bir binaya taşınan kütüphane 1978 yılında Halk Kütüphanesi olarak kapsamı genişletilmiştir. 1984 yılında belediyeye ait binaya taşınan kütüphane halen aynı yerde hizmete devam etmektedir.
Orhangazi İlçe Halk Kütüphanesi: 23 Nisan 1977 tarihinde belediye tarafından tahsis edilen binada hizmete girmiştir. 08. Haziran 1988 yılında Kaya Kadı tarafından yaptırılan yeni binasına taşınmıştır. Halen aynı binada hizmete devam etmektedir.
Mudanya İlçe Halk Kütüphanesi: 31 Aralık 1962 tarihinde Kızılay'a ait binada Halkevi'nden devredilen kitaplarla hizmete açılmıştır. Daha sonra Kültür Bakanlığı'na bağışlanmış olan ve 1996 yılında restorasyonu tamamlanan Tahir Paşa Konağı'nın giriş katına taşınmıştır. Halen burada hizmete devam etmektedir (1999).
İznik ilçe Halk Kütüphanesi: 10 Temmuz 1964 tarihinde İznik Belediyesi'nden kiralanan bir binada hizmete açılmıştır. Daha sonra birkaç kez özel mülkiyete ait binalara taşınmak zorunda kalan kütüphane, son olarak belediyeden kiralanan bir binada hizmet vermektedir.
Yenişehir İlçe Halk Kütüphanesi: Osmanlı Padişahı Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Paşa tarafından 1333 tarihinde yaptırılan Süleyman Paşa Külliyesi içinde kurulmuştur. İlk Hafız-ı Kütüp'ünün (Kütüphanecisi) Davud-i Kayseri olduğu söylenir. Külliye, 1921 yılında Yunan işgalinde yakılmış; bu yangın sırasında kütüphanede görev yapan Hafız İbrahim kitapları evine taşıyarak yanmaktan ve yağmadan kurtarmıştır. 1961 yılında bu kitaplar ve Halkevi'nden devredilen kitaplarla birlikte belediyeye ait bir bina kiralanarak kütüphane hizmete açılmıştır. Halen bu binada hizmete devam etmektedir.
İnegöl İlçe Halk Kütüphanesi: 1897 yılında Kaymakam Asaf Bey ve Müftü M. Nuri Efendi'nin önderliğinde İshak Paşa Medresesinde hizmete açılmıştır. Değerli el yazmaları bulunan kütüphanenin 1958 yılında Bursa'ya taşınması düşünülmüş ise de, tüm giderlerini belediyenin üstlenmesi üzerine İnegöl'de kalması sağlanmıştır. Daha sonra 1977 yılına kadar Gazipaşa İlkokulunda hizmet veren ve oradan özel mülkiyete ait bir binaya taşınan kütüphane 1985 yılında yeniden İshak Paşa Medresesi'ne taşınmıştır. 1990 yılında medrese yanındaki belediyeye ait bina da kiralanarak Halk Kütüphanesi olarak düzenlenmiştir. Böylece Halk Kütüphanesi ve Çocuk Kütüphanesi olarak yan yana iki ayrı binada hizmet vermekte iken. 2001 yılında dört katlı ve modern donanımları yeni kütüphane binasının tamamlanması üzerine, bu yeni yerine taşındı.
